date سه شنبه ۱۳۹۹/۰۸/۱۳ views 3863
اشتراک گذاری در Telegram Whatsapp Twitter Linkedin mail Facebook

book

نوع اثر مقاله

موضوع نسخه شناسی

ترجمه-تلخیصسیدموسوی

منبع

تاثیر نسخه‌های خطی و چاپی در گسترش علم مسلمانان

معرفی کامل

مجموعه کنفرانس‌های ۱۰۰۱ اختراع: مجمع میراث مسلمانان در جهان ما توسط بنیاد علوم، فناوری و تمدن بیستم تا بیست و پنجم می ۲۰۱۰ در لندن برگزار شد. مقاله پیش رو شرح مختصری درباره چگونگی انتقال متون علمی و ابزار و لوازم مورد نیاز آن است. چرا که احتمالا این اتفاق دریافت‌ها واثراتی را هم در کشورهای اروپایی و هم در میان ملل مسلمان داشت. اسناد این مقاله بویژه نشان‌دهنده وجود چاپ در میان مسلمانان چندین قرن پیش از اختراع چاپ توسط گوتنبرگ در قرن پانزدهم است.
هدف این مقاله کوتاه بررسی و ارائه چند نکته درباره انتقال متون علمی توسط مسلمانان به کشورهای اروپایی و چگونگی انجام آن به واسطه ابزارآلات و لوازم فیزیکی است؛ چرا که این انتقال و پذیرش تاثیرات زیادی هم در جهان اسلام و هم در اروپا به جای گذاشت.

۱. عجایب المخلوقات اثر قزوینی-احتمالا در موصل-۱۳۰۵/کتابخانه بریتانیا

معمولا گفته می‌شود که فرهنگ و ادبیات مسلمانان به صورت شفاهی منتقل شده است و موضوعات نوشتاری عموما گفتمان‌های مستقیم میان اساتید و شاگردان و علمای دیگر بوده که برای حفظ و تقویت آن مطالب نوشته می‌شده است. این مساله تا اندازه‌ای درباره متون دینی، حقوقی و ادبی درست است اما زمانی که ما رساله‌های علمی به جای مانده را بررسی می‌کنیم ؛ چنین احتمالی درباره آن‌ها کمتر به نظر می‌رسد. ارائه دقیق آمار، محسابات و به خصوص تصاویر و نمودار‌ها؛ اساسا بستگی به نگارش آن‌ها بر روی یک وسیله  ثابت و دائمی یا نیمه دائمی دارد. قاعدتا آموزش مطالب علمی همانند ترسیم مینیاتور نیازمند کاغذ و قلم است.

۲. مینیاتور ایرانی- قرن پانزدهم- شاگردان نجوم از استاد، استفاده از اسطرلاب را می‌آموزند/کتابخانه دانشگاه استانبول

در ابتدا از مواد سنتی و قدیمی یعنی پاپیروس و پوست استفاده می‌شد. اما یکی از بزرگترین‌ هدیه‌های مسلمان به دنیای علم و آموزش معرفی و گسترش ماده جدیدی به نام کاغذ بود. منشا اصلی کاغذ چین بود و به دلیل سبک و قابل حمل و در عین حال بادوام بودن به زودی و برای استفاده مطالب مختلف از متون دینی تا غیرمذهبی و کاربردی گسترش یافت. بسیاری از مراکز تولید کاغذ ابتدا در قسمت‌های مختلف جهان اسلام تاسیس شد و در نهایت تکنیک‌ها و روش تولید آن  به کشورهای اروپایی و مسیحیت راه یافت. کاغذ نه تنها برای استفاده، انتقال و نگهداری مناسب‌تر بود بلکه به جهت هزینه هم نسبت به پاپیروس و پوست با صرفه‌تر بود. احتمالا تا حدودی به این علت که در تولید کاغذ از مواد کهنه و قابل بازیافت به عنوان مواد خام اولیه استفاده می‌شد. در حالیکه برای به رشته تحریر درآوردن اولین قرآن  چیزی در حدود ۳۰۰ صفحه پوست گوسفند مورد نیاز بود اما همان مقدار کاغذ می‌توانست با کیفیت بهتر، سریع‌تر و کم هزینه ترمورد استفاده قرار بگیرد. این موضوع تهیه کتاب را بسیار به صرفه کرد و تا حدود زیادی امکان تولید انبوده کتاب‌های خطی را فراهم کرد. این حجم از تولید کتاب تا آن زمان در اروپا بی‌سابقه بود.

۳. کتابخانه خطی عربی- مقامات الحریری- تصویر سازی توسط یحیی الواسطی- بغداد ۱۲۳۷/کتابخانه فرانسه

بسیاری از این کتاب‌ها در کتابخانه‌ها موجود بود و علما و دانشمندان می‌توانستند با یادداشت‌برداری از آن‌ها استفاده کنند حتی اگر خود کتاب را در اختیار نداشتند. با این روش یک فرهنگ جدید کتابخوانی ایجاد شد که اتفاقا نه تنها مردان بلکه زنان هم به میزان قابل توجهی در آن سهیم بودند. چندین منبع تاریخی گواه بر این مدعا هستند. مطمئنا سهولت‌های جدید در تهیه کتاب نقش بسیار مهمی در تولید و انتقال متون علمی و ریاضی داشت. دانشمندان مسلمان می‌توانستند یافته‌ها و نظریات خود را در زمینه هایی چون پزشکی، داروسازی، رژیم‌های غذایی ( نسخه‌ها و دستور العمل‌ها) به دقت ضبط و شرح دهند. امکان عرضه رونوشت‌های بیشتری چه توسط خود دانشمندان و چه توسط دیگران وجود داشت و این موارد حتی می‌توانست در دسترس محققان و پزشکان هم‌عصر و نیز بعدتر قرار بگیرد و آن‌ها به نوبه خود این امکان را داشتند تا از این نوشته‌ها به عنوان نسخه پایه برای پیشرفت بیشتر دانش استفاده کنند.

۴. محاصره موصل توسط مغول‌ها-نسخه خطی جامع التواریخ اثر رشید الدین جامی- قرن چهاردهم

اگر چه این جریان انقلاب کوچکی در گسترش آموزش و رشد علم به وجود آورد اما هنوز موانع فراوانی وجود داشت. دستیابی به متون علمی در بیشتر موارد به چند ده نسخه محدود می‌شد و نسخه‌های خطی اغلب به دلیل آتش‌سوزی، سیل و پوسیدگی و یا حتی گاهی در جنگ و ناآرامی‌های شهری از بین می‌رفت. برخی کتابخانه‌ها دچار فرسایش شدند و یا حتی به طور کلی تخریب شدند. بنابراین ثبت و گسترش دانش همچنان شکننده بود.

۵. فهرست کتابخانه‌های از بین رفته/مربوط به دوره عباسی

۶. نمونه چاپ عربی احتمالا مربوط به دوره فاطمی در مصر/ موزه گایر-اندرسون قاهره

تحول گسترده‌ای که حفظ و نگهداری دستاورد‌های فکری مسلمانان را تامین کند هنوز امکان‌پذیر نشده بود. معرفی چاپ قطعا همین تحول بود که ‎توانست امکان تهیه صدها و یا حتی هزاران نسخه دقیق از متون همراه با تصاویر را فراهم کند. بدین صورت هم به جهت گسترش و هم به جهت حفظ و نگهداری  تضمین شده بود. همانند کاغذ، چاپ نیز نخستین بار در چین بوجود آمد اما روند تکمیل آن خارج از شرق آسیا اتفاق افتاد که معمولا آن را به اروپا و گوتنبرگ در قرن پانزدهم نسبت می‌دهند. این تصور کاملا نادرست است چرا که مسلمانان در مصر و برخی نقاط دیگر در قرن دهم از فن چاپ استفاده می‌کردند. ده‌ها نمونه از خروجی‌های این نوع چاپ در کتابخانه‌ها و موزه‌ها وجود دارد که تا همین اواخر توسط محققان نادیده گرفته می‌شد. این مورد نمونه دیگری از تاریخ از دست رفته علم و تکنولوژی برای چیزی نزدیک به هزار سال است.

۷. نمونه چاپ خطی عربی- احتمالا مربوط به دوره فاطمی در مصر/موزه گایر-اندرسون قاهره

با این حال این مطلب قاعدتا صحیح است که مسلمانان تا قرن هجدهم از چاپ نه برای تولید کتاب استفاده می‌کردند و نه برای تکثیر متون از هر نوعی. این اروپاییان بودند که از قرن هجدهم به بعد سعی در اجرای این چالش داشتند و این امکان برای آنان فراهم نشد مگر با دریافت هدیه‌ای دیگر از مسلمانان یعنی کاغذ. همانگونه که پیشتراشاره شد کاغذ از طریق مسلمانان به اسپانیا و ایتالیا و سپس به بقیه نقاط اروپا راه یافت.

۸. آسیاب کاغذ در ایتالیا/احتمالا قرن شانزدهم

نخستین خروجی‌های چاپ اروپاییان مطالبی از دانشمندان مسلمان چون ابن سینا، البتانی، رازی و دیگران بود که آرا و کشفیات آن‌ها در انقلاب فکری و علمی عصر رنسانس در اروپا بسیار مهم بود. بسیاری از آین آثار به لاتین  و سپس به زبان‌های اروپایی ترجمه و منتشر شد و در سراسر محافل اروپایی و میان دانشمندان و متفکرین تحت عنوان “رساله جمهوری” توزیع شد. بدون چاپ تاثیر و نفوذ این قسم از دانش بمراتب کمتر بود. در حقیقت برخی از متون علمی مسلمانان مانند کتاب قانون ابن سینا در اوایل رنسانس ترجمه شد اما تا زمانی که به صورت نسخه خطی باقی مانده و تکثیر نشده بود در روند تسریع انقلاب صنعتی اروپا تاثیر چندانی نداشت.

۹. قانون ابن سینا-ترجمه لاتین توسط جرارد از سرمونا/ونیز:آنتونیوس خونتانا/۱۵۲۷

از قرن شانزدهم به بعد نه تنها متون ترجمه شده عربی بلکه تعداد بسیار زیادی از متون عربی به زبان اصلی نیز در اروپا منتشر می‌شد. برای این منظور چاپچی‌های چاپخانه‌ها تکنیک‌های دشواری را برای برش و ریخته‌گری حروف عربی به کار بردند تا امکان انتقال و جا به جایی حروف فراهم شود. اگر چه نتیجه بدست آمده چندان زیبا و چشم‌نواز نبود اما دانشمندان عرب اروپایی  را که تعدادشان هم رو به فزونی می‌رفت قادر ساخت تا از میراث و متون دانشمندان مسلمان به زبان اصلی استفاده کنند.

 ۱۰. ابن سینا-کتاب قانون فی الطبیب/رم- انتشارات مدی سی/۱۵۹۳

در همین حال در خود جهان اسلام استفاده از نسخه‌های خطی هنوز تا اندازه‌ای وجود داشت؛ چرا که فرهنگ کتابت در میان مسلمانان به نسبت مسیحیان اروپایی فراگیرتر و مقبول‌تر بود. مسلمانان با دست‌نویسی کتاب اخت شده بودند و حتی پس از رایج شدن فنون چاپ در دیگر نقاط عجله‌ای برای تطابق و استفاده از تکنیک‌های جدید چاپی برای تهیه کتاب نداشتند. با این حال در دراز مدت این بی اعتنایی تبدیل به نوعی تنزل  نه تنها  در زمینه علم و فناوری بلکه درتمامی سطوح ارتباط فکری با اروپا شد. البته قصد ندارم که در دام مفهوم جبرگرایی تکنولوژیکی برای توجیه علت انتقال برتری و رهبری علمی جهان از کشورهای مسلمان به اروپا پس از قرن شانزدهم بیافتم و این موضوع را تنها عامل موثر بدانیم. اما با این همه به نظر من شکی نیست که چاپ انقلاب صنعتی اروپا را ممکن ساخت حتی اگر علت اصلی نبود و عدم وجود آن در میان مسلمانان عامل بازدارنده‌ای در رشد علم در دوره‌های بعدی بود.

اثر ناشناس-ترجمه جان گریواز/لندن/۱۶۴۸

 

پیش از این نفوذ قدرت مسلمانان در میان همسایه‌های اروپایی چه در میان طبقه میانه و چه میان روشنفکران مشخص بود. در قرن هجدهم امپراطور عثمانی از اختلاف به وجود آمده آگاه شد و با سازماندهی و برقراری یک دستگاه چاپ معروف به “چاپ متفرقه” که در سال ۱۷۲۸ شروع به کار کرد سعی در انجام اقدامات اصلاحی داشت. قابل ذکر است که بسیاری ازآثارعلمی مصور در میان کتاب‌های برجسته این چاپخانه قرار داشت از جمله رساله “جیهان” (نقشه کیهانی) اثر دانشمند سرشناس ترکیه کتیب چلبی .

 

جان بریج و جان گریوز- براساس جدول نجومی الغ بیگ/اکسفورد-هنری هال/۱۶۴۸

۱۱. نقشه کیهانی –الجیهان/کتیب چلیپی/ ااستانبول-چاپخانه متفرقه/۱۷۳۲

یک قرن بعد اولین خروجی‌های چاپ مسلمانان از چاپخانه بولاق مصر بیرون آمد. برخی از آن‌ها، همچون رساله‌های درباره فیزیک مدرن و ابزارآلات آن در ۱۸۳۸ منتشر شد. این رساله ها ترجمه آثار اروپایی بود و در این مورد شاهد تکرار جالب تاریخ هستیم؛ همانگونه که در هزار سال پیش یا بیشتر از آن انتقال دانش به وسیله یک مسیحی عرب زبان وارد جهان اسلام شده بود. در این زمان نیز همانند دوره گذشته این جریانات به سرعت توسط تحقیقات علمی اصیل دنبال شد و منجر به بازیابی جایگاه راستین مسلمانان در علم پس از یک دوره نسبتا طولانی رکود شد. این مساله به خاطر تحولات ارتباطی درسال‌های بعد افزایش یافت. در حال حاضر اگر آخرین مشارکت‌های تحقیقات علمی را جستجو کنید، در میان نویسندگان به نام‌های بسیاری از دانشمندان مسلمان برخواهید خورد.

۱۲. البدایا فی العلم الطبیا-الازهر/ ترجمه یوحنا انتوری/بولاق-۱۲۵۴

در این مقاله فقط توانستم طرح بسیار ساده‌ای از یکی از عوامل تاریخی را بررسی کنم که البته به هیچ وجه به سرراستی و سادگی که شرح داده شد نیست. اما امیدوارم که حداقل توجه شما را به ارتباط میان دنیای خرد علمی و فراهم آوردن ابزار مورد نیاز آن که نبایستی نادیده گرفته شود، جلب کنم.

منابع:

[۱] E. g. Seyyed Hossein Nasr, “Oral Transmission and the Book in Islamic Education: The Spoken and the Written Word”, The Book in the Islamic World: The Written Word and Communication in the Middle East, ed. George N. Atiyeh, Albany, 1995, pp. 57-70.
[۲] Jonathan M. Bloom, Paper before Print: The History and Impact of Paper in the Islamic World, New Haven, 2001. See also FSTC, Knowledge, Learning Institutions and Libraries in Islam: Book Publishing and Paper Making.
[۳] Bloom, Paper before Print, p. 104.
[۴] Youssef Eche, Les bibliothe`ques arabes publiques et semi-publiques en Me´sopotamie, en Syrie et en Egypte au Moyen Age, Damascus, 1967.FSTC, Knowledge, Learning Institutions and Libraries in Islam: Book Publishing and Paper Making.
[۵] Salah al-Din al-Munajjid, “Women’s Roles in the Art of Arabic Calligraphy”, The Book in the Islamic world: the Written Word and Communication in the Middle East, ed. George N. Atiyeh, Albany, 1995, pp.141-148; François Déroche and others, Islamic Codicology: An Introduction to the Study of Manuscripts in the Arabic Script, London 2005, pp. 191-192.
[۶] David A. King, “Some Illustrations in Islamic Scientific Manuscripts and their Secrets “, The Book in the Islamic World: The Written Word and Communication in the Middle East, ed. George N. Atiyeh, Albany, 1995, pp. 149-177; Bloom, Paper before Print, pp. 125-135.
[۷] See Geoffrey Roper, The Fate of Manuscripts in Iraq and Elsewhere.
[۸] Thomas F. Carter: The Invention of Printing in China and its Spread Westward, 2nd ed., rev. L. Carrington Goodrich, New York 1955.
[۹] See Geoffrey Roper, Muslim Printing Before Gutenberg and the references cited therein.
[۱۰] Bloom, Paper before Print, pp. 203-226.
[۱۱] See FSTC, Latinized Names of Muslim Scholars.
[۱۲] The Republic of Letters and the Levant, ed. A. Hamilton, M.H. van den Boogert, B. Westerwell, Leiden 2005.
[۱۳] Geoffrey Roper, “Early Arabic Printing in Europe. Arabischer Frühdruck in Europa”, in Middle Eastern Languages and the Print Revolution: A Cross-Cultural Encounter = Sprachen des Nahen Ostens und die Druckrevolution: eine interkulturelle Begegnung. Ed.= Hrsg. E. Hanebutt-Benz, D. Glass, G. Roper, Gutenberg-Museum Mainz, Internationale Gutenberg-Gesellschaft. Westhofen 2002, pp. 129-150, 526-529.
[۱۴] Elizabeth L. Eisenstein, The Printing Press as an Agent of Change: Communications and Cultural Transformations in Early Modern Europe, Cambridge 1979.
[۱۵] Nicolas Perron, Al-Azhar al-badi‘afi ‘ilm al-tabi‘a, tr. Yuhanna ‘Anhuri, Bulaq 1254 [1838].
[۱۶] See, for instance, the examples described in Médecins et ingénieurs ottomans à l’âge des nationalismes, ed. M. Anastassiadou-Dumont, Paris & Istanbul 2003.

سید موسوی

comments

لطفا نظر خود را در مورد این مطلب بنویسید

message
message
message

نظرات شما

نظری برای این مطلب ثبت نشده است