date شنبه ۱۳۹۹/۰۸/۱۷ views 5266
اشتراک گذاری در Telegram Whatsapp Twitter Linkedin mail Facebook

book

نوع اثر مقاله

موضوع نسخه شناسی

نویسندهسید محمد نقوی

سال نشر 2016

خط با شکوه کتاب اعجاز: کوفی

معرفی کامل

استانبول، پایتخت باشکوه خلافت عثمانی بی تردید یکی از مهمترین و غنی¬ترین مراکزی است که آثار مهمی از تاریخ بشری و مخصوصا میراث مسلمانان در آن موجود است. کتابخانه¬ها، کاخ¬ها، موزه¬ها و حتی خانقاه¬ها و مزارات نیز هرکدام سهمی از این گنجینه¬ی بی¬بها را در خود جای داده¬اند. شاید بتوان گفت خوشبختانه تاکنون تمام یا بخش عظیمی از آن از گزند بلایای طبیعی و انسانی جان سالم به در برده و محفوظ مانده‌اند.
شهر استانبول، به خودی خود موزه¬ای بزرگ است که با قدم زدن در کوچه¬ها و خیابان¬های آن، می-توان بخشی از تاریخ جهان از عصر بیزانس تا امروز را نه تنها به چشم دید بلکه می¬توان حس کرد. این از آن روست که زمامداران امور در ترکیه، از زمان عثمانی تاکنون، به جمع¬آوری و حفظ آثار تاریخی همت گمارده و توانسته¬اند صنعت گردشگری را نه تنها تقویت کنند، بل آن را به یکی از منابع مهم مالی خود بدل کنند.
هنگامی که در این موزه¬ی بزرگ قدم بزنید، و به مرکز آن نزدیک شوید، در مقابل مسجد بسیار باشکوه و زیبای سلطان احمد که به دلیل رنگ خاص آن، به مسجد آبی نیز معروف است، قصر زیبایی را خواهید دید که سلطان سلیمان به وزیرش، ابراهیم پاشا هدیه کرده بود و به همین مناسبت به قصر ابراهیم پاشا شهرت دارد. این قصر هم¬اکنون دربردانده¬ی موزه¬ی هنرهای ترکی-اسلامی است؛ که به تازگی پس از تعطیلی دراز مدتی که به دلیل بازسازی مجموعه بود، بازگشایی شده است. موزه¬ی هنرهای ترکی-اسلامی، آخرین موزه ایست که در زمان حکومت عثمانی با نام موزه¬ی اوقاف اسلامی، با هدف جمع آوری و حفاظت از آثار اسلامی، در اواخر قرن نوزدهم ساخته شد. کار ساخت این موزه نهایتا در سال ۱۹۱۳ به اتمام رسید و موزه در سال ۱۹۱۴، در یکی از ساختمان¬های مجموعه¬ی مسجد سلیمانیه برای عموم گشوده شد. ولی پس از تشکیل جمهوری ترکیه، این موزه در سال ۱۹۸۳ به موزه¬ی هنرهای ترکی-اسلامی تغییر نام یافته و به محل کنونی، یعنی قصر ابراهیم پاشا منتقل شد.
این موزه مشتمل بر آثار و اشیاء گوناگونی است که متعلق به دوره¬های مختلف اسلامی است. این اشیاء شامل کتیبه¬، سنگ نوشته، کاشی، مخطوطات، ظروف، فرش، اسناد و حتی آثاری منسوب به رسول الله ص می¬باشند؛ که به ترتیب زمانی به نمایش گذاشته شده¬اند. طبقه¬ی اول مشتمل بر اتاق¬هایی است که هرکدام متعلق به یکی از اعصار تاریخ اسلامی است، که از عصر اموی آغاز و به عصر عثمانی اختتام-پذیر می¬شوند. سالن¬های پایانی دربردارنده¬ی فرش¬ها و اسنادند.
در این میان یکی از بخش¬های جالب، جایی است که با عنوان امانات مقدسه نام¬گذاری شده است. در اولین اتاق این بخش از موزه، آثاری منسوب به پیامبر اکرم ص به نمایش گذاشته شده¬اند.
“لحیه¬ی سعادت
ریش مقدس حضرت محمد ص”
این عنوانی است که زیر تعدادی محفظه¬های شیشه¬ای که هرکدام حاوی مقداری مو می¬باشند، نوشته شده است.

علاوه بر این قطعه سنگی نیز در گوشه ای قرار داده شده که بر روی آن جای پایی نقش بسته است، که ظاهرا نقش پای چپ است، و کنار آن عنوان
“قدم سعادت
نقش پای حضرت محمد ص”
نوشته شده است.

در کنار تمام این آثار گران¬بها، آنچه من را به این شهر و این موزه کشاند، نمایشگاه قرآن¬های کوفی بود که در این موزه، همزمان با بازگشایی آن به مدت یک ماه دایر شده بود. عنوان این نمایشگاه به ترکی، “Mucize Kitabın Muhteşem Hattı KUFİ” و به انگلیسی “Splendid Calligraphy of the Miracle Book KUFIC” بود، که می توان آن را به فارسی چنین ترجمه کرد: “خط باشکوه کتاب اعجاز، کوفی”.

لازم است قبل از صحبت درباره¬ی این آثار، به اختصار پیشینه¬ی نسخ خطی ارائه شده بیان شود.
در بخش مخطوطات این موزه، در کنار مجموعه¬های مختلف نسخ خطی، مجموعه¬ای بسیار ارزشمند به نام “اسناد دمشق” موجود است. این مجموعه، مشتمل بر هزاران برگ از مخطوطات است که در طول ده قرن، از قرن هشتم تا نوزدهم میلادی، در مسجد جامع دمشق جمع آوری شده¬ بودند. این مجموعه در سال ۱۹۱۷ در زمان جنگ جهانی اول از دمشق به استانبول منتقل شده، و تاکنون اینجا نگهداری می¬شوند. این مجموعه شامل مخطوطات قرآنی بسیار مهمی است، که قدمت برخی از آنها ممکن است به قرن اول نیز برسد. قرآن¬هایی که متعلق به این مجموعه¬اند، حامل شماره¬ای با پیشوند ŞE، می باشند؛ که مخفف عبارت “Şam Evrakları”، به معنای “اسناد شام” یا “اوراق دمشقی” است.
در این نمایشگاه قرآن¬هایی نیز از دیگر بخش موزه به نمایش گذاشته شده¬اند که با عبارت “TİEM”، که مخفف نام ترکی موزه “Türk ve İslam Eserleri Müzesi” است، شماره گذاری شده-اند.

 

قرآن¬ها به ترتیب تاریخی از عصر اموی تا اواخر عصر عباسی در قفسه¬های مختلف چیده شده بودند. قفسه¬ی اول که مربوط به عصر اموی بود، دربردارنده¬ی هفت پوست¬نوشته¬ی قرآنی به خط حجازی یا مائل بود؛ برخی از این نسخ، حاوی یک برگ و برخی شامل اوراق بیشتری بودند. این نسخ عاری از هرگونه تذهیب یا تزئیینی بودند، تنها نام سوره ها در برخی از آن¬ها به رنگ قرمز نوشته شده بود.
تصاویر برخی از این مصاحف حجازی:

 

 

 

 

قفسه¬های بعدی به ترتیب مشتمل بر نمونه¬های مختلفی از قرآن¬های کوفی، تعدادی نمونه¬ی جلد، و در پایان چند قرآن متاخر به خط نسخ ولی با تزئینات کوفی، بودند.
قرآن¬های کوفی به نمایش گذاشته شده، هرکدام از لحاظ اهمیت و زیبایی منحصر به فرد بودند. برخی از این مصاحف به صورت جزء بودند، یعنی مشتمل بر یک جزء کامل بودند؛ تعدادی از مصاحف کامل، و تعدادی حاوی یک یا چند برگ بودند. همچنین یکی از قفسه¬هاحاوی تعدادی طومار از جنس پوست بود که بر آنها بخش¬هایی از قرآن به خط کوفی کتابت شده بود. برخی از این طومارها نیز همانند برخی مخطوطات دیگر ارائه شده، حامل تذهیب¬ها و تزئینات زیبایی بودند.

یکی از مهمترین قرآن¬های این مجموعه، قرآنی کوفی بود که بر پوست، به خط کوفی کتابت شده و در پایان دارای وقف¬نامه¬ای است که بنا بر آن این قرآن توسط اماجور (حاکم دمشق) در ماه رمضان سال ۲۶۲هـ وقف گردیده است. ظاهرا این قدیمی¬ترین سند حامل تاریخ در این مجموعه می¬باشد. در تصویر زیر عبارت وقف در بالای صفحه قابل رویت است.

 

البته قرآن¬هایی حامل تاریخی قدیمی¬تر نیز در این مجموعه به چشم می¬آیند. قرآن¬هایی که کتابت آن¬ها به امام علی ع و جناب عثمان نسبت داده شده و در پایان آنها نیز تاریخی مربوط به صدر اسلام ذکر شده، که این نسبت و اصالت تاریخ این مصاحف محل بحث است، ولی این بحث از ارزش این مصاحف نمی¬کاهد. در کارت اطلاعات ارائه شده همراه این نسخ، هر دوی این نسخه¬ها به قرن دهم میلادی و عصر عباسی تاریخ¬گذاری شده بودند. لازم به ذکر است که در کتابخانه¬ها و موزه¬های دیگر استانبول نیز قرآن¬های زیادی وجود دارند که کتابت آن¬ها به امام علی، حضرت عثمان و برخی دیگر از اصحاب منسوب است. یکی از معروف¬ترین این قرآن¬ها قرآنی است در قطع بزرگ که در موزه¬ی کاخ توپکاپی به نمایش گذاشته شده است؛ این قرآن منسوب به حضرت عثمان بن عفان است و بر برخی صفحات آن آثار خون دیده می¬شود، گفته می¬شود که این همان قرآنی است که ایشان هنگام شهادت مشغول تلاوتش بودند. در تصویر زیر قرآن¬های مذکور دیده می¬شوند. قرآن اول که در سمت راست است، منسوب به امام علی ع و دیگری منسوب به جناب عثمان بن عفان است.

یکی از مصاحف جالب این مجموعه، مصحفی بود در قطع بزرگ، که بر اساس قطر آن می¬توان حدس زد که شاید قرآن کامل است. این مصحف نیز به خط کوفی نگاشته شده بود، ولی سبک نگارش جالبی داشت. ظاهرا کاتب نسخه ابتدا شکل کلی کلمات و حروف قرآن را با قلمی باریک نقاشی کرده بود و سپس داخل خطوط را با جوهر پر کرده بود.

متاسفانه هنوز فهرست کاملی از این مجموعه به چاپ نرسیده، که امیدوارم مسئولین مجموعه به این کار نیز همت گمارند تا مجال تحقیق بیشتر و بهتر در زمینه¬ی این گنجینه¬ی گران¬بها به دست آید.
علاوه بر این نمایشگاه، تعدادی از مخطوطات مجموعه¬ی اسناد دمشق، در طبقه¬ی اول موزه به صورت دائمی به نمایش گذاشته شده¬اند، که شامل تعدادی قرآن حجازی و کوفی می¬باشند.

 

 

comments

لطفا نظر خود را در مورد این مطلب بنویسید

message
message
message

نظرات شما

نظری برای این مطلب ثبت نشده است