مسلمانان پیش از گوتنبرگ به فن چاپ دست یافته بودند

چکیده

آثار به جا مانده از منابع اولیه مربوط به گوتنبرگ نشان می‌دهد که به عقیده او برخی از اسناد قدیمی چاپی عربی شامل طراحی‌های کاملا پیچیده از جمله سرصفحه‌های خطاطی، حروف متقاطع، نقوش حاشیه کتاب، هلالی‌های تزئینی، و نقش‌های رنگین بوده اند. نویسنده به اختصار به بررسی این اسناد مهم  پرداخته است تا به این نتیجه برسد که ” صنعت چاپ پنج قرن پیش از گوتنبرگ توسط مسلمانان به کار گرفته می شده است”.

دکتر جغری راپر

دکتر جفری راپر[۱]مشاور بین المللی کتاب‌شناسی و فهرست‌نویسی است و با مرکز مطالعات تمدن‌های مسلمان و برخی دیگر از نهادهای علمی همکاری دارد. راپر در دانشگاه‌ دورهام [۲]و دانشگاه آمریکایی قاهره تحصیل کرده است و از ۱۹۸۲ تا ۲۰۰۳ ریاست واحد کتاب‌شناسی اسلامی دانشگاه کمبریج و سردبیری ایندکس اسلامیکوس[۳] را برعهده داشت. ایندکس اسلامیکوس مهم‌ترین نشریه کتاب‌شناسی حال حاضر و بهترین ابزار برای جستجوی نشریات در تمام زمینه‌های اسلامی و جهان اسلام است. علاوه بر این  سردبیر بنیاد الفرقان در مرکز جهانی مطالعات نسخ خطی اسلامی، رئیس کمیته کتابخانه‌‌های خاورمیانه و از حامیان آثار مختلف مرجع بوده است. او به طور گسترده در حوزه فهرست نویسی و تاریخ چاپ و نشر دنیای اسلام فعالیت داشته و تحقیقات و سخنرانی‌های زیادی ارائه داده است و البته نمایشگاه‌هایی مربوط به همین حوزه در کتابخانه دانشگاه کمبریج و موزه گوتنبرگ در ماینز برگزار کرده است. جفری راپر در حال حاضر یکی از سردبیران همنشینی با کتاب اکسفورد است.

یوهانس گوتنبرگ[۴] اهل ماینس آلمان وهنرمند قرن پانزدهم اغلب به عنوان مخترع صنعت چاپ دستی شناخته می‌شود. شکی نسیت که این مساله انقلاب عظیمی را در ارتباطات انسانی و انتقال دانش به ارمغان آورد. اما آیا براستی این صنعت در قرن پانزدهم و در اروپا “ابداع” شد؟!

اگر چه به نظر می‌رسد گوتنبرگ نخستین مخترع صنعت چاپ است، اما چاپ به معنای تکثیر نسخه‌های متعدد از یک متن به وسیله انتقال آن از یک سطح به سطوح قابل حمل دیگر(به خصوص کاغذ) سابقه بسیار طولانی دارد. چینی‌ها از اوایل قرن چهارم از این روش استفاده می‌کردند و قدیمی‌ترین متن چاپی شناخته شده در تاریخ مربوط به سال ۸۶۸  به نام “الماس سوترا”[۵] است. این اثر ترجمه چینی از متنی بودایی است که در حال حاضر در کتابخانه بریتانیا نگهداری می‌شود.

نمونه ای از چاپ عربی-کتابخانه دانشگاه اکسفورد

آنچه کمتر بدان توجه شده، این نکته است که اعراب مسلمان نیز چیزی در حدود صد سال بعد برای تکثیر آیات قرآن از چاپ استفاده می‌کردند. با استفاده از صنعت کاغذسازی چین و رشد و توسعه آن، چاپ به شکل گسترده‌ای  در سرزمین های اسلامی مورد بهره‌برداری قرار گرفت و رشد عمده متون چاپی را موجب شد. در این میان برخی از متون با فراوانی تکثیر می‌شد: مجموعه اعمال و عبادات فردی از جمله نماز، اذکار، سوره‌های کوچک قرآن و اسما الله که در میان اقشار مختلف مسلمان چه فقیرو چه ثروتمند، باسواد یا امی تقاضا داشت. این موارد بخصوص به عنوان طلسم برای حفاظت افراد و پیچیده در یک قاب آویز استفاده می‌شد.

جلد کاتالوگ نمایشگاه از نسخه خطی تا کتاب چاپی در جهان اسلام- (کتابخانه توماس فیشر/تورنتو/۱۹۸۹)

بنابراین مصر در عصر فاطمیون شیوه‌ای از چاپ برروی نوارهای کاغذی را اجرا می‌کرد و با ارائه نسخه‌های متعدد به تقاضاهای زیاد پاسخ می‌داد. باستان‌شناسان نمونه‌های مختلفی از آن‌ها را در طول انجام حفاری‌های فسطاط (قاهره قدیم) پیدا کردند. شواهد باستان‌شناسی تاریخ احتمالی آن‌ها را قرن دهم تخمین زده‌اند. نمونه‌های دیگری نیز از جاهای مختلف مصر بدست آمده که آب و هوای خشک در حفظ و بقای آن موثر بوده است. سبک عربی استفاده شده در این دوران از خط کوفی تا انواع خطوط شکسته نسخ و دیگر سبک‌های مرسوم دوره مملوک ( قرن ۱۳ تا ۱۶) مختلف بوده که یکی از بهترین نمونه‌های این دوره روی کاغذ چاپ سفید ایتالیایی درقرن پانزدهم چاپ شده است. بنابراین صنعت چاپ مسلمانان در حدود پانصد سال قدمت دارد. البته ما نمی دانیم که این مسائل در نهایت تا چه اندازه بر روی صنعت چاپ در اروپا تاثیر داشته است و مدارک چندانی در این مورد وجود ندارد اما احتمال تاثیر گذاری  آن را نمی‌توان رد کرد، بخصوص تاثیر چاپ نقوش چوبی در کارهای اولیه اروپاییان به چشم می‌خورد. گفته می‌شود کلمه ایتالیایی tarocchi به معنای فال تاروت ( که در میان آثار ابتدایی اروپاییان بسیار دیده می‌شود) احتمالا از کلمه عربی  تاروت [۶] وام گرفته شده است.   با این حال این نظریه برای پذیرفته شدن نیاز به بسط و تفکر بیشتری دارد.

متون عربی چاپی از مجموعه مدینه- موزه هنر لس آنجلس/۱۹۸۷

برخی ازاین اسناد قدیمی  شامل طراحی‌های کاملا پیچیده از جمله سرصفحه‌های خطاطی، حروف متقاطع، نقوش حاشیه کتاب، هلالی‌های تزئینی، و نقش‌های رنگین است. علاوه بر این از سبک‌های خطی مختلفی در آن استفاده شده است.

در حدود ۶۰ مورد از این نمونه‌های چاپ عربی در کتابخانه‌ها و موزه‌های آمریکایی و اروپایی باقی مانده است و تعداد نامشخصی هم در مصر وجود دارد. در یک مجموعه شخصی که احتمالا متعلق به ایران یا افغانستان بوده؛ آثار تاریخی موجود نشان می‌دهد که پول کاغذی در دوران مغول ها نیز به چاپ می‌رسیده است. با این حال منابع تاریخی و ادبی کمی درباره تهیه متون چاپی وجود دارد و  تنها  دو مورد مختصر در اشعار عربی مابین قرن دهم تا چهاردهم وجود دارد که در آن‌ها به استفاده از تاروت در تهیه حرز و طلسم اشاره شده است.  به نظر می‌رسد که این اصطلاح غیرکلاسیک عربی از حروف کنده کاری و یا برجسته شده بر روی صفحات قلع که در چاپ از آن‌ها استفاده می‌شده، گرفته شده است.

در این میان آنچه بدون شک مشخص است آشنایی مسلمانان با هنر و صنعت چاپ پنج قرن پیش از گوتنبرگ است.

جلد کاتالوگ نمایشگاه زبان‌های خاورمیانه و انقلاب چاپ،مواج هه میان فرهنگی-گوتنبرگ/موزه ماینس/۲۰۰۲

جلد کاتالوگ نمایشگاه حلقه‌های مبهم، طلسم‌های چاپی عربی موجود در کتابخانه‌ها و موزه‌های اروپایی مربوط به قرون وسطی که توسط کارل فاشر گردآوری شده است.(انتشارات بریل/لیدن/۲۰۰۶)

منابع

• Bloom, Jonathan M., Paper before print: the history and impact of paper in the Islamic world. New Haven: Yale University Press, 2001; see especially pp. 218-219.
• Bulliet, Richard W., “Medieval Arabic tarsh: a forgotten chapter in the history of Arabic printing”, Journal of the American Oriental Society 107 (1987), pp. 427-438.
• Carter, Thomas F., The invention of printing in China and its spread westward. Revised by L. Carrington Goodrich. New York: Ronald Press, 1955; see especially chapter 18.
• Depaulis, Thierry, “Documents imprimés de l’Egypte fatimide: un chapitre méconnu de l’histoire de l’imprimerie”, Bulletin de la Société Archéologique, Historique et Artistique le Vieux Papier 35 / 349 (1998), pp. 133-136
• Fenton, Paul B., “Une xylographie arabe médiévale à la Bibliothéque Nationale et Universitaire de Strasbourg”, Arabica 50 i (2003), pp. 114-117.
• Jahn, Karl, “Paper currency in Iran: a contribution to the cultural and economic history of Iran in the Mongol period”, Journal of Asian History 4 (1970), pp. 101-135.
• Krek, Miroslav, “Arabic block printing as the precursor of printing in Europe: preliminary report”, American Research Center in Egypt Newsletter
  ۱۲۹ (۱۹۸۵), pp. 12-16.
• Levi Della Vida, Giorgio, “An Arabic block print”, Scientific Monthly
  ۵۹ (۱۹۴۴), pp. 473-474.
• Lunde, Paul, “A missing link”, Aramco World Magazine 32 ii (1981), pp.26-27 (on block printed Arabic texts.)
• Schaefer, Karl, “Arabic printing before Gutenberg – block-printed Arabic amulets”, Middle Eastern languages and the print revolution: a cross-cultural encounter. A catalogue and companion to the exhibition. Ed. Eva Hanebutt-Benz – Dagmar Glass – Geoffrey Roper in collaboration with Theo Smets / Gutenberg Museum Mainz, Internationale Gutenberg-Gesellschaft. Westhofen: WVA-Verlag Skulima, 2002, pp.123-128.
• Schaefer, Karl, “Eleven medieval Arabic block prints in the Cambridge University Library”,Arabica 48 ii (2001), pp.210-239.
• Schaefer, Karl, “The Scheide tarsh. Princeton University Library Chronicle 56 iii (1995), pp.400-430.
• Schaefer, Karl, Enigmatic charms: medieval Arabic block printed amulets in American and European libraries and museums. Leiden: Brill, 2006 (Handbook of Oriental Studies, I/82

____________________________________________________________

[۱] -Geoffrey Roper
[۲] -Durham
[۳] -Index Islamicus
[۴] -Johannes Gutenberg
[۵] -Diamond Sutra
[۶] -tarsh- گمانه زنی‌های زیادی درباره ریشه کلمه تاروت وجود دارد. برخی ریشه آن را  در زبان هیروگلیف و متشکل از دو واژه تا و رو به معنای جاده سلطنتی می‌دانند. گروهی تاروت را معکوس کلمه تورات و در اشاره به کتاب آسمانی گرفتند. همچنین گفته می‌شود تاروت ریشه‌ای هندی دارد و از کلمه تارو به معنی کارت با اوراق بهادار برگرفته شده است و یا حتی از نام تارا یکی از خدایان هند. با این حال عده‌ای از زبان شناسان معنقدند  تارو یکی از رودخانه‌های شمال ایتالیا است و فال تاروت نخستین بار در اروپا از آن منطقه آمده است