شنبه ۱۳۹۹/۰۸/۰۳
2014
چکیده
آداب و فنون نقاشی و کتاب آرایی ترجمه کتابی است، تألیف پژوهشگر تاریخ هنر اسلامی، پروفسور «ایو پورتر».
متن اصلی کتاب به زبان فرانسه و با عنوان۱ Peinture et arts du livre در سال ۱۹۹۲ میلادی منتشر شد و سپس با عنوان۲ painting and books painters به زبان انگلیسی و در سال ۱۳۸۹ خورشیدی توسط خانم زینب رجبی به فارسی ترجمه شده است. موضوع اصلی این کتاب معرفی اجزاء و چگونگی ساخت یک نسخه خطی در شرق جهان اسلام است. در این مقاله ضمن معرفی ایو پورتر، کتاب یادشده، از محتوا تا ترجمه مورد بررسی قرار گرفته است.
مقدمه
بسیاری از نسخ خطی موجود در سراسر جهان، مزین به نگاره ها و مجالس پر رنگ و نگار است. نقش های مذهب، مرصع، اسلیمی و ختایی، به نسخ ایرانی جلوه و اعتبار بخشیده اند. نفاست و ارزش یک نسخه خطی، در گذشته، مدیون محتوا و اطلاعات کتاب شناسی اثر بود و امروزه عمدتاً به اعتبار جنبه های نسخه شناسی (خط، آرایش نسخه، جلد، عطف و کاغذ) آن است. بررسی سیر تحول کتاب آرایی ایران و هند از پیش تا پس از اسلام، بهترین راه برای آشنایی با تکامل این فن و اصول و آداب آن است. چه خاصیتی در نقاشی و کتاب آرایی ایران وجود دارد که آن را شاخص و ماندگار کرده است؟ کیفیت رنگ ها و ظرافت تصاویر و نقش ها، ساخته و پرداخته دست کدام هنرمند و کارگاه نگارگری بوده است؟ نسخه های خطی ارزشمند و پرآرایه، پیرو کدام اصول، تناسبات و طرح ها به این پایه از چشم نوازی و زیبایی رسیده اند؟ آیا شیوه ها و فنون نقاشی و کتاب آرایی در طول ادوار مختلف دستخوش تغییر بوده است؟ نسخه ها چگونه و در کدام کارگاه ها تولید می شدند؟ مواد سازنده نسخه ها چگونه تهیه میشدند؟ تقسیم کار در کارگاه های تولید نسخه به چه ترتیبی بوده است؟
این کتاب تا حد زیادی پاسخگوی این قبیل پرسش ها بوده و جزو نخستین تألیفات در زمینه آشنایی با نقاشی های به کار رفته در نسخه های خطی و آداب کتاب آرایی است. نویسنده کتاب که خود در حوزه هنر و خلق آثار هنری فعالیت دارد، آن را نخست به عنوان پایان نامه دکتری نوشته و سپس در قالب کتاب، تکمیل و منتشر کرده است. تاکنون، کتاب های بسیاری در زمینه ادبیات و تاریخ ایران به چاپ رسیده است اما کمتر به فیزیک و اجزای نسخه ها به صورت تخصصی و به اصطلاحات رایج آن پرداخته شده است؛ بنابراین ارزش این پژوهش برجسته، روشن و ستودنی است و می تواند به عنوان یک منبع ارزشمند در پژوهش های مشابه مورد استفاده قرار گیرد. با این حال همچون بسیاری از تألیفات مستشرقین و ایران شناسان خارجی در باب هنر، فرهنگ و صنایع ایران، خالی از کماطلاعی نیست،در ادامه به نمونه هایی از نقاط قوت و ضعف کتاب و ترجمه پرداخته میشود.
۱-درباره مؤلف:
پروفسور ایو پورتر Yves porter متولد ۱۹۵۷ میلادی، محقق و مدرس تاریخ هنر اسلامی و شرقی در دانشگاه اکس-آن-پرووانس Aix en Provence و انستیتو هنر و باستان شناسی پاریس است. او تعداد بسیاری مقاله و چندین کتاب در زمینه هنر شرق تألیف نموده که برخی نیز به فارسی ترجمه شده است. در اینجا به مواردی از این آثار اشاره میشود.
الف- مقالات:
نگاهی به علوم اسلامی
از نظریه دو قلم تا هفت قلم اصلی نقاشی
بانیان زن مساجد پسامغول
صورت انسان در شرق اسلامی پیش از مغول
چراغ دان ها و کاسه های سفالی فاطمیون
کاربرد لاجوردِ سلیمانی (مغنیسا) در هنر ایرانی
فرهاد نقاش: نگارخانه های بخارا در دوره عبدالعزیزک خان
کتابخانه عبدالعزیزک خان (۱۶۴۵-۱۶۸۰) در بخارا
باغ های ایرانی پیش از مغول
کاغذهای زینتی شرق اسلامی
جدول کشی و سطراندازی
رسال های خوشنویسی منسوب به عبدالله صیرفی.
ب-کتاب ها:
۲-درباره کتاب:
این کتاب در قالب پایاننامه دکتری در موسسه مطالعات ایرانی دانشگاه سوربن پاریس زیر نظر پروفسور کارلس هانری فوشهکور ارائه و در ۱۹۸۸ دفاع شده است. مؤلف، کتاب را طی اقامت خود در هند و بازدید از کتابخانه ها و کارگاه های کتاب آرایی و صحافی به نگارش درآورده است. (پورتر، ۱۳۸۹، ص ۱۳).
۱-۲- فصول کتاب:
فصل اول:
بوم ها شامل کاغذ و بوم های دیگر.
از آنجایی که در این کتاب سیر شکل گیری یک نسخه هنری به ترتیب آورده شده و مؤلف قصد داشته به این پرسش که (نخستین اقدام یک هنرمند در ترسیم یک نگاره ایرانی چیست؟) برسد، نخستین مطلبی که به آن پرداخته شده بوم و کاغذ است. اطلاعات ارائه شده در این فصل شامل: منشأ کاغذ در ایران، کاغذهای اولیه مسلمانان، کاغذسازی در ایران و هند، فنون ساخت کاغذ و انواع آن، آهار و مهره و سایر جزئیات مرتبط با ساخت کاغذ است.
– مؤلف بسیار دقیق و با ذکر جزئیات مراحل ساخت کاغذ را شرح داده است اما ازآنجاکه کتاب حاضر در ایران تألیف نشده، تصویر روشنی از ساخت و ویژگی کاغذهای ایرانی ارائه نداده است. همچنین اشاره ای به برخی کاغذها چون ترمه و کاغذهای اروپایی که بسیاری از نسخ خطی ایران بر روی آنها کتابت شده، نگردیده است.
– به دلیل نا آشنایی مولف با نسخه پردازی ایرانی، از تکنیک هایی چون متن و حاشیه و دو پوسته کردن کاغذ مطلبی آورده نشده است.
فصل دوم:
کاغذهای تزیینی (رنگ کردن، ابروباد سازی، کاغذ زرافشان و کاغذهای تزئینی دیگر)
منبع اصلی این فصل رسالات و متون مرتبط با خوشنویسی همچون رساله صیرفی بوده است.
– کتاب حاضر از حیث بررسی رنگ ها و ترکیبات آنها بسیار غنی است. همچنین شیوه ساخت کاغذهای ازئینی چون ابری و زرافشان به خوبی شرح داده شده است. با این حال، رنگ هایی چون بندق هندی (ص ۶۰ )،کرچک هندی (ص ۶۳ )که در این فصل به منظور رنگ آمیزی کاغذ ها معرفی شده غالبا در هندوستان کاربرد داشته و به احتمال زیاد شیوه رنگ آمیزی کاغذ در ایران و هند تفاوت هایی داشته است.
فصل سوم:
صفحه آرایی و ترکیب بندی ( مسطر کشی و صفحه بندی، جداول، خوشنویسی و مرکب های مشکی و تناسب ترکیب ها.
– در این فصل، بخشی به مرکب های مشکی و شیوه ساخت آن اختصاص داده شده که ارتباطی با سایر مطالب ندارد و بهتر بود در فصل قبل به آن پرداخته میشد.
– در بخش خوشنویسی بهتر بود که به شیوه های مختلف کتابت آثار منظوم از جمله دو ستونه، چهار ستونه، چلیپایی و … اشاره میشد که با عنوان فصل تناسب یابد.
فصل چهارم:
نقاشی، رنگ ها، مفاهیم و نمادها
در ابتدای این فصل مطالب مفصلی از کیهان شناختی رنگ ها آمده است و سپس رنگ ها، به عنوان نماد مورد بررسی قرار گرفته است. همچنین از ترکیبات هر یک از رنگ های پرکاربرد و خاستگاه آنها، حلال ها، کاربرد رنگ ها و مهره کشی سخن به میان آمده است.
فصل پنجم:
موضوعات نگاره ها. (چهره، صورتگری، مجلس سازی، منظره ها و حیوانات، نقوش تزیینی)
– در این کتاب به سبک ها پرداخته نشده و آنچه مورد نظر قرار گرفته شیوه کار است.
– همچنین به سیر تاریخی تحول نسخه پردازی و نگارگری از سده های آغازین تا عصر قاجار توجه نشده است. شایسته بود که ویژگی نگاره ها و نقوش، در هر دوره تاریخی به صورت مجزا و با تصاویر مرتبط توضیح داده می شد.
– تعداد تصاویر بسیار محدود است و متاسفانه در ترجمه، این تصاویر با کیفیت پایین و سیاه و سفید به چاپ رسید است.
فصل ششم:
صحافی و اعمال خاص آن
در این فصل، نویسنده، ابزارها و روش های صحافی سنتی را با استناد به متونی چون رساله جلدسازی سید یوسف حسین هندی و فرخ نامه جمالی یزدی و بیان الصناعات تفلیسی آورده است.
– در ص۱۵۲ از قول شاردن مطلبی درباره ساخت جلدهای یک تکه ای نقل شده است که نمیتواند کاملا قطعی باشد. تعداد بسیاری از جلدهای ایران به شیوه یک تکه ساخته شده است.
– نام عبدالله طباخ، آنچنان که مولف آورده است، در صفحات ۶۸،۱۴۸ و ۱۴۹ گلستان هنر ذکر نشده است.
– در ص ۱۵۹مولف برای اصطلاح ترنج معادل medailon را به کار برده که به معنی شمسه است.
– در ص ۱۶۱، مترجم به حرکت گذاری مولف در نوشتن واژه «علک» توجه نکرده و آن را بدون حرکت گذاری آورده است.
فصل هفتم:
دیوارنگاره ها و سفالینه ها
فصل مختصری است که مولف به دلیل پیوندهایی که میان نقاشی های دیواری و نسخ خطی وجود داشته به آن پرداخته است.
بخش دوم: نقاشان، کارگاه ها، کتابخانه ها
– بخش دوم در ادامه فصل های پیشین آمده و اندکی از استحکام متن کاسته شده است.
فصل هشتم: هنرمندان
فصل نهم: کارگاه هنری (کارکرد و تقسیم کار)
فصل دهم: کتابخانه ها
– در این فصل به بسیاری از کتابخانه های بزرگ ایران همچون ربع رشیدی و کتابخانه های سلطنتی، خانقاه ها و مساجد اشاره نشده است.
نتیجه گیری:
– در انتهای کتاب، مولف به اختصار به بررسی وضعیت گذشته وکنونی کتاب آرایی، کاغذ، رنگ مایه ها و ابزار تولید نسخ پرداخته است. عنوان انتخاب شده برای این بخش چندان مناسب نیست. زیرا آنچه که آمده، بعضاً تکرار گفته های مولف در لابه لای کتاب است. بهتر بود در انتهای فصل های مربوط، این توضیحات آورده می-شد.
منابع:
– مولف از منابع فارسی برجسته ای استفاده کرده که لازم بود در انتهای کتاب توسط مترجم آورده و از منابع انگلیسی تفکیک شود.
-نسخ خطی فارسی به کار رفته به عنوان منبع محدود است و بسیاری از رسالات همچون آداب المشق بابا شاه اصفهانی مورد استفاده قرار نگرفته است.
– غالب متونی که به عنوان منبع مورد استفاده قرار گرفته است، متون منظوم است و به متون منثور توجه نشده است.
– مولف، کتاب حاضر را در هندوستان تالیف نموده است. بنابراین غالب اطلاعاتی که در مورد نحوه ساخت نسخه و کارگاه ها و هنرمندان آورده مربوط به این ناحیه است. در انتهای کتاب، مخاطب اطلاعاتی از ساخت یک نسخه هندی به زبان فارسی به دست می آورد و بسیاری از پرسش های او در باب ساخت و تهیه نسخ اصیل ایرانی بی پاسخ می ماند.
درباره ترجمه:
روشن است که ترجمه به متن اصلی لطمه وارد میکند و هرگز مقصود مؤلف را، آنگونه که باید به مخاطب انتقال نمیدهد. ترجمه انگلیسی کتاب نیز خالی از اشکال نبوده و برخی واژگان و سطرها جا افتادگی دارد. ترجمه فارسی کتاب از متن انگلیسی انجام شده و این موضوع موجب انتقال کاستیهای متن انگلیسی در متن فارسی شده است. شایسته بود ترجمه این کتاب، از زبان، فرانسه انجام میگرفت اما اکنونکه متن اصلی مترجم، انگلیسی است بهتر بود با متن اصلی مقایسه شود.
در زیر به چند مورد ازاینجا افتادگیها و ترجمه نادرست اصطلاحات در ترجمه انگلیسی اشاره میشود:
– در متن انگلیسی، ص ۳۹ خط ۱۵ همچنین در ص ۴۰ خط ۱۱ و ص ۵۷ خط ۲ و خط ۸. سطرهایی از زبان فرانسه ترجمه نشده است.
– توضیحاتی که در ترجمه فارسی توسط دکتر محمدمهدی هراتی در تعلیقات آمده، غالباً بدون ذکر منبع است.
-ترجمه نامناسب برخی واژگان همچون: ناپیکرنما ص ۱۳۶، عالم ایرانی ص ۳۳ (به جای سرزمین ایران)، صحافی و اعمال خاص آن ( به جای دستور العمل).
– در پاورقی برخی اوراق نام حمیدرضا قلیچ خانی سهوا محمدرضا آمده و مکرر تکرار شده است. ص ۶۳.
لطفا نظر خود را در مورد این مطلب بنویسید
نظرات شما
نظری برای این مطلب ثبت نشده است
مشاهده بیشتر
اطلاعات تماس
با عضویت در خبر نامه
از آخرین مطالب ما، باخبر شوید...