رِینولد الین نیکلسون

رِینولد الین نیکلسون[۱] در ۱۹ اوت ۱۸۶۸ میلادى در شهر کِیْلِى[۲] ، در ناحیه یورکشایر [۳]انگلستان، به دنیا آمد. در دوره کودکی از کتابخانۀ پدر بزرگش بهره فراوان برد. پدر او استاد دانشگاه ابردین[۴] در اسکاتلند بود و او نیز تحصیلات عالی را از آنجا شروع کرد و پس از طى تحصیلات مقدماتى در سال ۱۸۸۷ به دانشکده ترینتى، در دانشگاه کمبریج راه یافت و به فراگرفتن زبان‌های کهن، ادبیات یونانی و لاتین مشغول شد و در ۱۸۹۰ در امتحانات آن رشته رتبهٔ اول را حائز گردید. بر اثر استعداد فراوان و پشتکارِ مثال زدنی‌اش به دریافت جوایزى نائل آمد؛ به عنوان نمونه در ۲۴ سالگی جایزۀ اول دانشگاه کمبریج در رشته زبان‌های هندی را از آنِ خود کرد.  چون پدربزرگ او علاقه‌مند به زبان عربی و تاریخ عرب بود، از کودکی رغبتی به آموختن زبان عربی و معارف اسلامی پیدا کرده بود، و در کمبریج به تحصیل زبان عربی پرداخت. براى تکمیل معلومات عربى خود به لیدن[۵] و استراسبورگ[۶] سفر کرد و در آنجا از دروس دخویه[۷]  و نولدکه [۸]، دو تن از بزرگ‌ترین خاورشناسان عصر، بهره گرفت. در ۱۸۹۲ برای اولین بار با ادوارد براون[۹] دیدار کرد و از آن پس به آموختن فارسی مشغول شد. از انجا که ادوارد براون دلبستگی خاصی به آثار عارفان ایران داشت، نیکلسون برای پایان‌نامهٔ دکتری خود به راهنمایی او دیوان شمس، مجموعه‌ غزل‌های جلال‌الدین محمد بلخی را برگزید و منتخبی از آن را در ۱۸۹۸ در سی سالگی به انگلیسی ترجمه کرد. در ۱۹۰۱ به معلمی زبان فارسی در دانشگاه لندن منصوب شد و یک سال بعد در سی و سه سالگی، جانشین ادوارد براون در دانشگاه کمبریج شد، کرسی زبان فارسی را در اختیار گرفت و عضو رسمی آکادمی زبان فارسی شد. و این مقام را تا زمان درگذشت ادوارد براون در ۱۹۲۶ دارا بود. از آن تاریخ کرسی زبان به عهدهٔ او گذاشته شد تا در سال ۱۹۳۳ در سن ۶۵ سالگی از دانشگاه بازنشسته شد.

طی این دوران بسیاری از متون مهم فارسی و عربی را ترجمه، تصحیح و منتشر کرد. نیکلسون هرگز از اروپا خارج نشد و طبعاً نتوانست کشورهای شرقی مانند ایران، ترکیه، هندوستان و کشورهای عربی را که عاشق فرهنگ و ادبیات‌شان بود، از نزدیک ببیند. او زندگی خود را به مطالعه عرفان اسلامی اختصاص داده بود. پشتکارش ستودنی بود، سال‌های طولانی از عمر خود را صرف تحقیق و تفحّص در متون کهن عرفانِ اسلامی کرد. او درجات علمی معتبر و برجسته‌ای مانند دکترای ادبیّات، دکترای حقوق و عضویت فرهنگستان بریتانیا (F.B.A) را در کارنامه خود داشت، اما تحت تاثیر افکار عرفانی شرقی هرگز این قبیل رتبه‌های علمی و اجتماعی باعث غرور و تکبر وی نشد. نیکلسون شعر هم می‌سرود و در سال ۱۹۱۱ میلادی مجموعه‌ای به نام «دُن و درویش» را منتشر ساخت.

آثار مهم او را در چهار بخش می‌توان تقسیم‌بندی کرد: بخش اول شامل تألیف کتاب «تاریخ ادبیات عرب» (به انگلیسی) است که از زمان انتشار در سال ۱۹۰۷ همواره کتاب مرجع دانشگاهی در این موضوع بوده‌است، و همچنین کتاب‌های دروس عربی در سه جلد و متن و شرح دیوان ابن عربی به نام «ترجمان‌الاشواق» (۱۹۱۱) و کتاب‌«اللمع فی‌التصوف» با مقدمه و ترجمهٔ خلاصه به انگلیسی (۱۹۱۴).بخش دوم کتاب‌هایی است که در موضوع تصوف و عرفان اسلامی تألیف کرده و گویای درجهٔ تعمق و قریحهٔ نیرومند اوست. از جملهٔ این کتاب‌ها «عارفان اسلام» (۱۹۱۴) و «مطالعات در باب تصوف اسلامی» (۱۹۲۱) است.بخش سوم شامل تصحیح انتقادی متون عرفانی فارسی است از جمله منتخبات دیوان شمس در ابتدا، تصحیح تذکره الاولیا عطار که جلد اول در ۱۹۰۵ و جلد دوم در ۱۹۰۷ به انضمام فهرست اعلام و لغات نادر با مقدمه‌ای از محمد قزوینی در شرح حال فریدالدین عطار در لندن منتشر شد. همچنین ترجمه «کشف المجوب» هجویری معروف به داتا گنج بخش و ترجمه و شرح «اسرار خودی» اقبال لاهوری از دیگر آثار اوست.

دستاورد به یاد ماندنی او مثنوی مولانا ( در هشت جلد، مابین سال‌های ۱۹۲۵-۱۹۴۰ منتشر شده) است. او اولین نسخه انتقادی مثنوی مولانا به فارسی ، اولین ترجمه کامل از آن  به انگلیسی، و اولین شرح وتفسیر آن به انگلیسی را انجام داد. این کار در حوزه مطالعات مولانا در سراسر جهان بسیار با نفوذ است. او برای این کار از زبان‌های انگلیسی، عربی، فارسی و ترکی که به خوبی بر آنها تسلط یافته بود، بهره ‌جست و برای تصحیح انتقادی مثنوی از ده نسخه از نفیس‌ترین نُسَخِ کهن و خطی قرن هفت و هشت بهره گرفت. البته او از نیمه دومِ مثنوی، از قدیمی‌ترین نسخه مثنوی که به «نسخه قونیه» معروف است، استفاده کرد.متن نسخه  فارسی انتقادی او چندین بار در ایران به چاپ رسید و شرح انگلیسی آن توسط حسن لاهوتی برگردان و منتشر شد.

تعدادی از برجسته‌ترین خاورشناسان انگلیسی تربیت‌یافتگان او بودند، از جمله چارلز استوری[۱۰] که جانشین او در دانشگاه کمبریج شد، و آرتور آربری[۱۱] که بعداً متصدی کرسی دانشگاهی او شد. او در سن ۷۷سالگی در ۲۷ اوت ۱۹۴۵ میلادی در شهر چستر[۱۲] انگلستان در حالی که تقریبا نابینا شده بود چشم از جهان فروبست. آخرین اثر او که پس از پایان عمر نیکلسون توسط شاگردش ای.جی.آر بری به سال۱۹۵۰ منتشر شد، «رومی شاعر و عارف» نام داشت.

کتاب‌شناسی:

الف) ترجمه‌ها از زبان‌های فارسی، عربی و ترکی به انگلیسی

۱)    ترجمه منتخبی از غزلیات دیوان شمس تبریزی (سال ۱۸۹۸).
۲)    ترجمه قسمت هایی از رسالۀ الغفران، اثر ابولعلاء معرّی (۱۹۰۰) .
۳)    ترجمه کشف المحجوب هجویری (سال های۱۹۱۱ و ۱۹۳۶)
۴)    ترجمه خلاصۀ تاریخ گزیدۀ حمدالله مستوفی قزوینی (۱۹۱۳) .
۵)    ترجمه اسرار خودى، اثر اقبال لاهورى، به همراه مقدمه و حواشى (سال ۱۹۲۰).
۶)    شعر و نثر شرقی(۱۹۲۲ میلادی)، شامل اشعاری از ابوسعید‌ابوالخیر، انوری، عطّار، باباطاهر، فردوسی، سعدی، عنصری، حافظ، دقیقی و رودکی.
۷)    ترجمه مثنوی معنوی (انتشاریافته بین سال‌های ۱۹۲۵ و ۱۹۴۰)
۸)    ترجمه ترجمان الاشواق محی الدین ابن عربی
۹)    اشعار غنایى فارسى. ترجمه سى و شش قطعه از آثار شعراى ایران.
۱۰)    یک ایرانى پیشرو دانته. ترجمه و تلخیصی از «سیر العباد الى المعاد» اثر منظوم سنایى غزنوى.
۱۱)    ترجمه پنج غزل از حافظ و اشعارى از عطار، سعدى، مولوى و ابن فارض در کتاب شاهزاده و درویش.

ب) تصحیح ها

۱۲)     تصحیح مثنوى معنوی. این کتاب را نیکلسون تصحیح کرده و آن را به انگلیسى ترجمه و تفسیر نموده و در هشت مجلد به چاپ رسانده است.
۱۳)    تصحیح تذکره الاولیاء (۱۹۰۵ و ۱۹۰۷)، اثر معروفِ فریدالدین عطار نیشابوری.
۱۴)    تصحیح ترجمان الاشواق (۱۹۱۱). این دیوان، اثر ابن عربى، صوفى مشهور اندلسى است که نیکلسون آن را به انگلیسى ترجمه و شرح کرده است.
۱۵)    تصحیح أللُّمَعُ فِى التَّصَوُّفِ (۱۹۱۴). این کتاب اثر ابونصر سراج طوسى است که نیکلسون آن را به چاپ رسانده و خلاصه ه‏اى از آن را به انگلیسى در پایان کتاب آورده است.
۱۶)    تصحیح فارسنامه ابن البلخی با همکاری جی استرنج (سال ۱۹۲۱).

ج) شروح و تفاسیر

۱۷)    تفسیر مثنوی معنوی به زبان انگلیسی. این شرح یکی از روشمندترین و دقیق ترین شروح مثنوی است و استاد حسن لاهوتی آن را به زبان فارسی برگردانده است (سال‌های ۱۹۲۵ تا ۱۹۴۰).

د) تألیفات

۱۸)    ۱- تاریخ ادبیات عرب (۱۹۰۷). این کتاب تا کنون یازده بار در لندن به چاپ رسیده و از کتب دانشگاهى به شمار می ‏رود. صفا خلوصى، آن را به زبان عربى برگردانده و تحت عنوان «تاریخ الادب العربى» به چاپ رسیده است.
۱۹)    یک دوره کتاب متن عربی برای مبتدیان زبان عربی (سال ۱۹۰۷).
۲۰)    مقدمه‌ای برای رباعیّات عمر خیّام که قبلا توسط ادوارد فیتز جرالد منتشر شده بود (سال ۱۹۰۹).
۲۱)    داستان‌های عرفانی، شامل ۵۱ داستان (سال ۱۹۱۳).
۲۲)    عرفاى اسلام (۱۹۱۴). این کتاب درباره طریقت، اشراق و جذبه، عرفان، عشق الهى، اولیاء و کرامات، مقام اتحاد بحث مى‏کند و به وسیله خانم ماهدخت بانو همایى به زبان فارسى ترجمه شده است.
۲۳)    مقالات گوناگون در باب تصوف که چهار مقاله از آنها را محمد باقر معین با عنوان «پیدایش و سیر تصوف» به زبان فارسى ترجمه کرده است.
۲۴)    رومى، شاعر و عارف. این کتاب براى آشنایى با احوال جلال الدین مولوى و اشعار او به زبان انگلیسى نگاشته شده و اوانس اوانسیان مقدمه و حواشى کتاب را به عنوان «مقدمه رومى و تفسیر مثنوى معنوى» از انگلیسى به فارسى ترجمه نموده است.
۲۵)    مطالعات در تصوف اسلامی (۱۹۲۱).
۲۶)    مطالعات در شعر اسلامی، شامل گلچینی از ادبیات قدیم فارسی (سال ۱۹۲۱).
۲۷)    انتشار مجلّدی از مطالعات شرقی با همکاری تی. وی آرنولد که به ادوارد براون تقدیم شده بود (سال ۱۹۲۲).
۲۸)    مفهوم شخصیت در تصوف (‏The Idea of Personality in Sufism). این کتاب با عنوان «تصوف اسلامى و رابطه انسان و خدا» به وسیله محمد رضا شفیعى کدکنى به فارسى برگردانده شده است (سال ۱۹۲۵).
۲۹)    انتشار قصه‌هایی از معانی عرفانی، برگزیدۀ اشعار مولانا (سال ۱۹۳۱)
۳۰)    فهرستِ توصیفیِ نسخ خطّیِ شرقیِ ادارود براون، در یادنامۀ ادوارد براون (سال ۱۹۳۲).
۳۱)    مقدمه ای بر ترجمۀ قرآن به انگلیسی به وسیلۀ ای. اچ. پالمر (سال ۱۹۳۳).

هـ) اشعار

۳۲)    شاهزاده و درویش، شامل چهل و هفت قطعه شعر از نیکلسون.

______________________________________________________

[۱] – Reynold Alleyne Nicholson
[۲] – Keighley
[۳] – Yorkshire
[۴] – University of Aberdeen
[۵] – Leiden
[۶] – Strasbourg
[۷] – Digoeje
[۸] – Noldeke
[۹] – Edward Browne
[۱۰] – charles storey
[۱۱] – Arthur John Arberry
[۱۲] – Chester

در نگارش این متن از نوشته‌های دکتر ایرج شهبازی استفاده شده است.

سیدموسوی