مسأله‌­ی خاستگاه نقطه­‌های رنگی در قرآن‌­های کهن (بخش اول)

نویسنده، آلن جورج (استاد دانشگاه ادینبورو) در این مقاله به بررسی آوانگاری یا نظام ضبط لفظ ( نَقط) قرآن­های کهن با نقطه‌­های رنگی، که بیانگر قواعد پیچیده‌ی نحوی و قرائات مختلف است می­‌پردازد و از این طریق می­‌کوشد راهی به سوی یافتن خاستگاه نسخه­‌ها بیابد. وی اساس کار خود را بر دو کتاب عثمان بن سعید الدانی (۳۷۱ـ۴۴۴ ق)، یعنی “المحکم” و ” کتاب النقط فی شکل المصاحف و کیفیه ضبطها” قرار داده و اظهارات الدانی در خصوص شیوه­‌ی آوانگاری و نَقط مصاحف شرق و غرب اسلامی را بیان و در دو گروه بزرگِ “مدینه و مغرب” و “عراق و مشرق”  دسته بندی کرده است. او سپس می­‌کوشد این اظهارات تئوریک را با شواهدی از قرآن­‌هایی که به دلیل وجود وقف‌نامه، محل کتابت آنها مشخص است تطبیق دهد.

آلن جورج در این مقاله که بخش اول از یک مقاله­‌ی دو بخشی است، به منظور بررسی نظام ضبط لفظ و نَقط مصاحف در بلاد شام، ایران و عراق به سراغ نسخه‌­هایی رفته که وقف نامه‌­هایشان انتساب این قرآن ها را به این محدوده نشان می‌دهد. نسخه‌هایی که وی در این مقاله به بررسی آنها می‌پردازد عبارتند از: ۱- قرآن آماجور (بلاد الشام، صور، ۲۶۲ هجری)؛ ۲- قرآن عبدالمنعم (احتمالا بلاد الشام، وقف مسجد اموی، ۲۹۸ هجری) ۳- قرآن ابن شاذان (ایران، ری، ۳۶۱)؛ ۴- قرآن اصفهان (به خط محمد بن احمد بن یاسین، ۳۸۳ هجری)

سعی نویسنده بر آن است تا نقطه­‌های رنگی به کار رفته جهت علائمی چون: همزه، تنوین، تشدید، سکون، الف وصل، مد، ادغام و … را شناسایی کند و همچنین علائم رنگی نمایانگر قرائات مختلف، مربوط به دو یا چند قاری، که در برخی از این قرآن‌­ها به کار رفته است را نشان ­دهد. هرچند او قرآنی کهن را که صریحاً به عراق نسبت داده شود، نیافته است، اما در مجموع نتیجه می­‌گیرد که بر اساس اظهارات الدانی که تاکنون با قرآن­‌های بلاد شام و ایران مطابقت داشته است، در عراق نیز نظام مشابهی به کار می‌رفته است.

و در نهایت، آلن جورج با مقایسه‌ی این مشاهدات با نظام ضبط لفظ و نَقط نسخه­‌ی Arabe 330c  در کتابخانه‌ی ملی فرانسه، چنین جمع بندی می‌کند که همان نظام به‌کار رفته در اواخر قرن نخست هجری تا نیمه‌ی دوم قرن سوم هجری همچنان در منطقه بلاد الشام (قرآن آماجور و احتمالاً قران عبدالمنعم) کاربرد داشته است و همچنین نمونه­‌ی تقویت شده و گسترش یافته­‌ی آن را می‌­توان در شرق جهان اسلام در قرن چهارم هجری (در قرآن اصفهان و احتمالاً قرآن ابن شاذان) مشاهده کرد. و باز چنین نتیجه می­گیرد که پیچدگی فزاینده‌­ی قابل مشاهده در نَقط مصاحفی از قرن چهارم هجری، حاکی از آن است که اطلاعات ارائه شده توسط الدانی (۳۷۱ـ۴۴۴ ق) در کتاب‌هایش در خصوص نَقط مصاحف در مشرق اسلامی، اطلاعاتی روزآمد نبوده چراکه آشنایی وی با مشرق اسلامی نسبت به مغرب اسلامی بسیار کمتر بوده است.

بخش دوم این مقاله در شماره­‌ی بعدی از مجله­‌ی Journal of Quranic Studies, ۱۷:۲   به چاپ خواهد رسید.

اصل مقاله در اینجا

آلاء وحیدنیا