پیوستگى سوره تحولى در تفسیر قرآن در قرن بیستم

تفسیر قرآن در قرن بیستم با سبک تفسیر سنتى که به طور کلى مى توان گفت از قرون اولیه اسلامى تا پایان قرن نوزدهم ادامه داشت۴, قطع رابطه کرده است. یک جلوه این قطع ارتباط تلقى سوره هاى قرآن به عنوان واحدهاى پیوسته است. من با بررسى آثار چند تن از مفسران معاصر بحث خواهم کرد که این تلقى اکنون در تفسیرهاى جدید قرآن نسبتاً جا افتاده است. این بررسى به چهار بخش تقسیم مى شود. بخش نخست پیشینه تاریخى کوتاهى را عرضه مى کند. در بخش دوم توصیفاتى از جنبه هاى مربوط به آثار شش تن از مفسران جدید قرآن ارائه مى شود. بخش سوم تحلیلى از آن توصیفات است و بخش چهارم دربردارنده ملاحظاتى کلى است.

مقدمه

تلقى سوره ها به عنوان واحدهاى پیوسته به خودى خود تلقى تازه اى نیست. زرکشى (۷۴۵ ـ ۷۴۹ / ۱۳۴۴ ـ ۱۳۹۱ ) در برهان۵ فصل کاملى را به این موضوع اختصاص داده و سیوطى (م ۹۱۱ / ۱۵۰۵) نیز در اتقان۶ ـ که تلخیص و تجدید نظرى در کتاب زرکشى۷ است ـ همین کار را کرده است. زرکشى اختلاف علما را در این موضوع نقل مى کند. عزّالدین بن عبدالسلام (۵۷۷ ـ ۱۶۶۰ / ۱۸۱۱ ـ ۱۲۶۲) استدلال کرده که قرآن در طول بیش از بیست سال و در شرایط بسیار متفاوتى نازل شده است, بنابراین ممکن نیست پیوند و ارتباط داشته باشد. یکى از مشایخ زرکشى, که سیوطى وى را ولى الدین ملّوى دانسته ۸, این استدلال را نادرست مى داند و مى گوید که هر چند وقایع تاریخى, ترتیب نزول وحى هاى قرآنى را تعیین مى کرده, ولى در چینش آنها ملاحظه حکمت شده است (و فصل الخطاب أنّها على حسب الوقائع تنزیلا و على حسب الحکمه ترتیبا)۹. خود زرکشى از علم المناسبه با لحنى کاملاً موافق سخن گفته و انواعى از مناسبات را که مى توان در قرآن یافت, شناسایى کرده است۱۰; ولى او مى پذیرد که به جهت ماهیت دشوار این علم, اندکى از علما به آن پرداخته اند (و قد قلّ اعتناء المفسّرین بهذا النوع لدقّته)۱۱.
به گفته زرکشى از جمله کسانى که به این علم پرداخته اند, عبارت اند از: ابوجعفر بن الزبیر استادِ ابوحیان, که کتابى در این موضوع نگاشت۱۲; ابوبکربن العربى, که از عدم توجه مردم به علم المناسبه شکوى داشت; ابوبکر نیشابورى که از عالمان بغداد به سبب جهل شان به مناسبات آیات خرده مى گرفت و فخرالدین رازى که معتقد بود ترتیب آیات قرآن پر از نکات و لطائف است (أکثر لطائف القرآن مودعه فى الترتیبات و الروابط). او در تفسیرش معمولا ارتباط آیات را با یکدیگر شرح مى دهد۱۳.
البته از گزارش زرکشى کاملا روشن مى شود که علم المناسبه را تنها اندکى از مفسران گسترش دادند و این علم هیچ گاه به رتبه جریان غالب در اندیشه مفسران بار نیافت. آثار مربوط به اصول تفسیر, مثل مقدمه فى أصول التفسیر۱۴ از ابن تیمیه هیچ اشاره اى به این علم ندارند و تلاش هاى رازى براى این که در سنت تفسیرى براى این علم جایگاه شایسته اى باز کند, ناکام ماند. در اینجا سخنى درباره روش رازى مناسب است.
روش رازى در برقرارى مناسبات میان آیات قرآن را مى توان خطى ـ اتم انگارانه (linear-atomistic) توصیف کرد: او آیه دوم را به آیه اول ربط مى دهد و آیه سوم را به آیه دوم و همین طور تا پایان سوره. با این کار, توجه رازى در هر زمان خاص بر دو آیه (یا دو فقره) متمرکز است. در چنین روشى, که صرفاً متوجه برقرارى ارتباطات موردى میان آیات است, با دیدن درختان از جنگل ـ آیات از سوره ـ غفلت مى شود و لذا نمى تواند به شکل گیرى رویکردى اندام وار به سوره هاى قرآن, بینجامد۱۵. تعجبى ندارد که دیگرانى که از همین مسیر رفته اند, خواه نظام الدین نیشابورى, ابوحیان و خواه شربینى۱۶ به نتایجى رسیده اند که با یافته هاى رازى تفاوتى ندارد۱۷. و تعجبى ندارد که حتى پس از آثار رازى و دیگران, تفسیر سنتى قرآن خصیصه اتم انگارانه اش را نگه داشته است.

تفسیر قرن بیستم: توصیف

شمارى از مفسران قرآن در قرن بیستم سوره ها را واحدهاى پیوسته دانسته و لذا از ترتیب متداول آیات در سوره ها دفاع کرده اند۱۸. شاید افراد ذیل مهم ترین آنها باشند: اشرف على ثنوى, حمیدالدین فراحى و امین احسن اصلاحى از هند و پاکستان; عزت دروزه و سید قطب از مصر; و محمد حسین طباطبایى از ایران۱۹. همه این نویسندگان, به جز فراحى, تفسیرهاى کاملى بر قرآن نوشته اند; تفسیرهاى ثنوى و اصلاحى به زبان اردو, و تفسیرهاى سه نفر دیگر به عربى است. فراحى تصمیم داشت تفسیر کاملى بنویسد که مرگ او را از انجام این کار باز داشت. ولى کار تأثیرگذار او در پَسِ تفسیر شاگردش, اصلاحى, قرار دارد. چنان که اصلاحى مى نویسد: تفسیر خود را براى تکمیل طرحى که استادش آغاز کرده بود, نوشت.

ثنوى۲۰

ثنوى در مقدمه بر بیان القرآن خود مى گوید که با نوشتن تفسیرش (بالالتزام) توضیح داده که در هر سوره, هر آیه اى با آیات قبل و بعدش مرتبط است. به این منظور او همواره کلمه ربط را که با حروف درشت چاپ شده, به کار مى برد تا عنوانى براى اشاره به بحث درباره این ارتباط ها باشد. مانند این که او وحدت سوره ۳۱ (لقمان) را چنین شرح مى دهد: این سوره درباره قرآن سخن مى گوید و یکى از تعالیم عمده آن یعنى یگانگى خدا (توحید) را بیان مى کند. این سوره به چهار بخش قابل تقسیم است: آیات ۱ ـ ۹,۹ ـ۱۲,۲۰ ـ ۳۲, ۳۳ـ ۳۴. بخش نخست با تمجید از قرآن آغاز مى شود و در ادامه به ستایش از مؤمنان به قرآن و انتقاد از غیرمؤمنان مى پردازد و در پایان این بخش به بیان کیفر غیر مؤمنان و پاداش مؤمنان مى انجامد. بخش دوم موضوع توحید را مطرح مى کند و بخش سوم با نقل داستان لقمان آن موضوع را ادامه مى دهد. لقمان نخست پسرش را تعلیم مى دهد که در موضوع توحید ثابت قدم باشد و سپس برخى از دستورات عملى را که مکمّلى بر تعلیم نظرى توحید هستند, به او مى آموزد. در همین بخش عقیده باطل بت پرستى با توحید مقایسه شده است. در بخش آخر بت پرستان از روز حساب برحذر داشته شده اند۲۱.

سید قطب۲۲

سید قطب در مقدماتى که بر سوره ها نوشته است, مکرراً از آنچه آن را محور (تز اصلى) سوره مى نامد, بحث مى کند. خود گزینش این کلمه حاکى از آن است که به نظر او هر سوره بر اندیشه اى اصلى مبتنى است و با توجه به آن باید فهم شود۲۳. سوره ۲۵ (فرقان) به نظر سیدقطب به پیامبر در مبارزه اش علیه قریش ـ که او را متهم و آزرده مى ساختند ـ تسلى مى دهد (ایناس لرسول اللّه). سید قطب پس از ذکر نمونه هایى از این تسلى در آغاز این سوره, مى گوید:
هذه فى ظلال السوره و ذلک هو محورها الذى تدور علیه و موضوعها الذى تعالجه و هى وحده متصله یصعب فصل بعضها عن بعض۲۴.
وى سپس سوره را به چهار بخش (اشواط) تقسیم مى کند: آیات۱ ـ ۲۰, ۲۱ـ ۴۴, ۴۵ـ ۶۲, ۶۳ـ ۷۷. این سوره با انتقاد از قریش, به پیامبر تسلى مى دهد. در بخش اول عقاید قریش غیرقابل دفاع نشان داده شده است به گونه اى که وقتى بلافاصله پس از آن در همین بخش , انتقاد قریش از پیامبر نقل مى شود, این انتقاد تلخى خود را از دست داده است. بخش دوم با نقل انتقاد قریش از خدا که چرا شواهد مورد درخواست شان را نازل نمى کند, و با بیان کیفرى که در انتظار قریش است, دوباره به پیامبر تسلى مى دهد. قریش متکبر در واقع خدا را به مبارزه مى طلبیدند; خدایى که مى داند چگونه با آنان رفتار کند و در نبرد علیه آنان همراه پیامبر است. بخش سوم با توجه به وجود شواهد متضاد فراوان در طبیعت نشان مى دهد که عقاید شرک آلود قریش چقدر پوچ است. این بخش نیز در صدد تسلى دادن به رسول خدا (ص) است. در بخش آخر نیز چنین بیان مى شود که خدا به کسانى که او را به مبارزه مى طلبند وقعى نمى نهد (هوان البشریه على اللّه). سید قطب اظهار مى کند:
و فى هذا الهوان تهوین لما یلقاه منهم رسول اللّه ـ صلى اللّه علیه و سلم ـ فهو یتفق مع ظلّ السوره وجوهاً و یتفق مع موضوعها و اهدافها على طریقه التناسق الفنى فى القرآن۲۵.

دروزه ۲۶

دروزه مى گوید که برخى فکر مى کنند در سوره هاى قرآن, چیدمان آیات و فقرات کاملاً بدون حساب و کتاب است. ولى او در بررسى هاى خود به عکس این مطلب متقاعد شده است, یعنى بیشتر آیات و فقرات در سوره ها مرتبط به هم اند (بأنّ أکثرها مترابط و منسجم). بنابراین دروزه در تفسیر قرآنش به توضیح چنین ارتباطات توجه ویژه اى دارد (الاهتمام لبیان ما بین آیات و فصول السور من ترابط)۲۷.
او سوره ۸۱ (تکویر) را به دو بخش تقسیم مى کند : ۱ ـ ۱۴ و ۱۵ ـ ۲۹. ممکن است تصور شود که بخش دوم با بخش اول مرتبط نیست. ولى چنین نیست (والآیه فصل مستقل الموضوع عن سابقته, غیر أنّ الارتباط بینها و بین هذه السابقه قائم); زیرا بخش اول مردم را از حادثه قریب الوقوع روز قیامت آگاه مى کند و به آنها درباره محاسبه اى که در آن روز رخ خواهد داد, هشدار مى دهد و بخش دوم خبرهاى روز قیامت را تأیید مى کند و اعتراض کافران را نسبت به آن هشدار ردّ مى نماید۲۸.

طباطبائى۲۹

طباطبائى همانند سید قطب مى کوشد تا اندیشه اصلى یک سوره را شناسایى کند و آن را غرض مى نامد. او این کار را از طریق بررسى آغاز سوره (بدء), پایان سوره (ختام) و جریان کلى بحث آن (السیاق الجارى) انجام مى دهد. مثلاً با کاربرد این روش او غرض سوره ۲۹(عنکبوت) را چنین شرح مى دهد: ایمانى که مطلوب خداست صرف اقرار به زبان و گفتن آمنّا باللّه نیست, بلکه ایمانى حقیقى است که تحولات و فتنه ها آن را متزلزل نسازد۳۰. طباطبائى نیز معمولاً سوره ها را به بخش هایى تقسیم مى کند. او سوره ۲۹(عنکبوت) (در متن انگلیسى۳۰ آمده که ظاهراً اشتباه است) را به پنج بخش تقسیم کرده است۳۱. بخش اول (آیات ۱ـ ۱۳) مى گوید که مؤمنان از امتحان و آزمایش در این دنیا معاف نیستند; زیرا امتحان کردن مردم سنت خداست. در بخش دوم (۱۴ـ ۴۰) هفت تن از پیامبران پیشین و امت هایشان به عنوان مصادیقى از آن سنت الهى ذکر شده است. بخش سوم (۴۱ ـ ۵۵) مکمل بخش قبلى است و به بى اساس بودن عقاید امت هاى هلاک شده اشاره دارد. تا اینجا سوره مذکور آن مؤمنانى را که به جهت ترس از فتنه از دین برگشته اند توبیخ مى کند. بخش بعدى (۵۶ ـ ۶۰) خطاب به سایر مؤمنانى است که در مکه زیر ستم قریش بودند. این بخش به آنان دستور استقامت مى دهد و مى افزاید که در صورت لزوم از مکّه هجرت کنند. بخش پایانى (۶۱ ـ ۶۹) که خطاب به پیامبر ـ و از طریق او به کل امت اسلامى ـ است, اندیشه ارائه شده در بخش اول را از سر مى گیرد.

فراحى و اصلاحى۳۲

به نظر فراحى هر سوره مضمونى اصلى دارد که وى آن را عمود مى نامد. همه آیات یک سوره به طور لازم و ملزومى با عمود آن مرتبط اند و تنها هنگامى مفهوم کامل خود را آشکار مى کنند که این عمود, کشف و محوریت آن در سوره تصدیق شود. براى مثال عمود سوره ۵۱ (ذاریات) پاداش الهى است, البته با تأکید بر جنبه تلافى گرانه پاداش. همه هفت بخشى که فراحى سوره ذاریات را به آنها تقسیم کرده (آیات ۱ ـ ۱۴, ۱۵ ـ ۱۹, ۲۰ ـ ۲۳, ۲۴ ـ ۳۷, ۳۸ ـ ۴۶, ۴۷ ـ ۵۱, ۵۲ ـ ۶۰) به این موضوع مى پردازند; بخش نخست, عمود را مطرح کرده است و بخش هاى دیگر شواهدى براى آن هستند۳۳.
اصلاحى از فرض عمود, آن گونه که استادش مطرح کرده بود, آغاز مى کند و مى کوشد که عمود هر سوره اى از قرآن را شناسایى و هر سوره را با توجه به عمود ویژه آن تفسیر کند. تلاش او احتمالاً بلندپروازانه ترین تلاش است که از سوى یک نویسنده جدید براى تثبیت سوره هاى قرآن به عنوان واحدهاى پیوسته انجام شده است. از آنجا که من در جاى دیگرى با ارائه برداشت او از سوره ۴ (نساء) در این باره, به تلقى او از پیوستگى سوره پرداخته ام۳۴, در اینجا به بررسى کوتاه بخشى از تحلیل او از سوره بقره, دومین سوره قرآن, بسنده مى کنم۳۵.
به نظر اصلاحى این سوره به یک مقدمه, چهار بخش اصلى و یک خاتمه بخش پذیر است. مقدمه: ۱ ـ ۳۹; خطاب به بنى اسرائیل: ۴۰ ـ ۱۲۱; میراث ابراهیمى: ۱۲۲ ـ ۱۶۳; شریعت: ۱۶۳ ـ ۲۴۲; آزادسازى کعبه: ۲۴۳ ـ ۲۸۳; خاتمه: ۲۸۴ ـ ۲۸۶. تبیین بخش سوم از چهار بخش اصلى (آیات ۱۶۳ ـ ۲۴۲) از منظر ارتباط و پیوستگى خیلى دشوار است, پس ما بر آن بخش متمرکز مى شویم.
پس از مقدمه (۱ ـ ۳۹), بخش نخست (۴۰ ـ ۱۲۱) انتقاد از یهودیان عربستان را مطرح مى کند. در این بخش, مسلمانان همچون امتى در برابر امت یهود معرفى مى شوند. ولى در بخش دوم (۱۲۲ ـ ۱۶۲) چنین ادعا مى شود که امت اسلامى نشانگر استمرار مسیر معنویت ابراهیمى است. بدین سان مسلمانان شاخص ترین نماد میراث ابراهیمى, کعبه را از آنِ خود مى دانند. بنابراین کعبه به عنوان قبله آنان اعلام مى شود که به روشنى مستلزم آن است که آنان باید خود را براى آزاد ساختن میراث ابراهیمى از دست متصدیان بى لیاقت آن یعنى قریش, آماده کنند. ولى این امت جدید نخست نیازمند مجموعه قوانین (شریعت) است و این مطلبما را به بخش سوم مى رساند.
این بخش با بیانى درباره اصل اساسى شریعت جدید, توحید آغاز مى شود (آیات ۱۶۳ ـ ۱۶۴). سپس توحید با بت پرستى که مورد نقد است, مقایسه مى شود (۱۶۵ ـ ۱۶۷). همانند دیگر جاهاى قرآن, موضوع بت پرستى به موضوع غذاهاى حلال و حرام مى انجامد (۱۶۸ ـ ۱۷۶)۳۶. پس از تأکید بر اینکه رفتار انسان باید آکنده از تقوا باشد (۱۷۷), قوانین عملى مهم براى حفظ صلح و عدالت در جامعه ارائه مى شوند, که شروع آنها با قوانین مربوط به حرمت نفس و احترام به جان انسان ( ۱۷۸ ـ ۱۷۹); و حرمت مال و احترام به دارایى هاى دیگران (۱۸۰- ۱۸۲) و نیز حکم ابتدایى مربوط به تقسیم متناسب ارثیه است. احترام به جان و مال دیگران مستلزم تمرین خویشتن دارى است و روزه به عنوان وسیله تلقین این انضباط توصیف شده است (۱۸۳ ـ ۱۸۷). روزه با از میان بردن حرص, انسان را از غصب دارایى هاى دیگران از راه هایى مثل رشوه خوارى باز مى دارد (۱۸۸). موضوع روزه به موضوع حجّ و جهاد مى انجامد. ارتباط آنها روشن است, هر سه اینها وسیله انضباط روح اند. ولى حجّ و جهاد در اینجا مناسبت دیگرى دارند.
چنان که در بالا ذکر شد,کعبه باید با زور یعنى جهاد از دست قریش رها شود. ولى جهاد براى آزاد سازى کعبه سبب به وجود آمدن پرسش هایى شد, مثلاً اگر باید جهاد را به عهده گرفت, در ماه هاى حرام چه باید کرد؟۳۷ (۱۸۹ـ ۱۹۴). سپس موضوع انفاق یا خرج کردن مال در راه خدا مطرح مى شود; زیرا هزینه جهاد باید تأمین شود (۱۹۵). آیات ۱۹۶ـ۲۰۰ روح حقیقى و روش مناسبى را که حجّ و عمره باید طبق آن انجام شود, وصف مى کنند. آیه ۲۰۰ از افرادى سخن مى گوید که حتى از موسم حجّ نیز فقط براى اهداف دنیوى بهره مى برند. آیات ۲۰۴ـ۲۱۴ شخصیت این افراد, منافقان را با شخصیت مؤمنان حقیقى مقایسه مى کند. ولى این قطعه معترضه است به طورى که با شروع آیه ۲۱۵, بحث دوباره به موضوع جهاد و انفاق بر مى گردد. گزارش بقیه این بخش را کوتاه مى کنیم. جنگ مشکلات بسیارى را به همراه دارد که از آن جمله مشکل یتیمان و بیوه زن هاست, یک راه براى حلّ این مشکلات تجویز ازدواج مردان با این بیوه زنان است. این امر زمینه را براى بررسى مسائل کلى مربوط به ازدواج و طلاق آماده مى کند. این بحث تا آیه ۲۳۷ ادامه مى یابد. آیات ۲۳۸ـ ۲۴۲ با ارائه مطالبى تکمیلى به این بخش پایان مى دهند. در بقیه این سوره شاید تنها بخشى که توضیح آن از منظر پیوستگى آیات دشوار است ماجراى جنگ بنى اسرائیل علیه فلسطینى هاست (۲۴۳ـ ۲۵۱). به نظر اصلاحى بنى اسرائیل براى باز پس گیرى قبله خود (تابوت عهد) به آن جنگ پرداختند, و مبارزه آنان نشان و حکایت از مبارزه مسلمانان براى آزادسازى قبله خود, کعبه دارد.

تفسیر قرن بیستم: تحلیل

۱. از آنجا که خیلى از مفسران قرآن که به مناطق مختلفى از جهان اسلام تعلق دارند, بر این عقیده اند که سوره هاى قرآن واحدهاى پیوسته اند و سپس این تلقى را درباره قرآن به کار مى گیرند, پس منطقى است که نتیجه بگیریم این عقیده درمیان مفسران ریشه دوانده است. قابل توجه است که هیچ شاهدى بر اینکه برخى از این مفسران در اتخاذ این عقیده از برخى دیگر اثر گرفته باشند, وجود ندارد. بلکه تقریباً قطعى است که هر یک از آنان مستقلاً به این باور رسیده اند. ولى این اصلاً عجیب نیست; زیرا چنانکه در ذیل خواهم گفت, برخى از فشارهاى پدیدآمده از سوى مدرنیته براى جهان اسلام مشترک است و مى تواند واکنش هاى مشابهى را از نقاط مختلف برانگیزد.
شش نویسنده مذکور نه تنها اندیشه سوره به عنوان واحد پیوسته را تأیید مى کنند, بلکه به نظر مى رسد در رویکردى کاملاً مشابه به این موضوع سهیم اند. مثلاً همگى آنان رویکردى تحلیلى ـ ترکیبى را به کار مى برند: نخست سوره را به بخش هایى تقسیم مى کنند و آن گاه روابط میان آن بخش ها را به اثبات مى رسانند. بخش بندى یک مفسر از سوره ممکن است با بخش بندى مفسر دیگر از همان سوره متفاوت باشد. ولى فرض زیربنایى همواره آن است که این بخش ها را مى توان به صورت گفتارى متصل به هم ربط داد. با این همه در رویکردهاى این نویسندگان تفاوت هایى نیز وجود دارد. براى مثال بررسى دقیق تر تفسیرهاى آنان نشان مى دهد که رویکرد برخى از آنان نظام یافته تر و کل نگرانه ترـ و لذا منسجم ترـ از رویکرد بقیه است. اگر همین معیار را به کار ببریم, مى توان آنها را چنین مرتب کرد: فراحى ـ اصلاحى در صدر فهرست قرار مى گیرند, سپس سید قطب, طباطبائى, ثنوى و دروزه.
اگر اندیشه ( سوره به عنوان واحد پیوسته ) ریشه گرفته باشد ـ و به نظر مى رسد که همچنان در حال گسترش است ـ این بدان معناست که درمیان مفسران جدید نارضایتى پایدارترى نسبت به رویکرد سنتى به این موضوع وجود دارد. عجیب آنکه این نارضایتى هیچ گاه بیان نشده است و اگر بیان نشود هیچ گاه شکل نقادى سلبى جدى را به خود نمى گیرد و این تصور را به وجود مى آورد که کسى فکر کند که قرآن آشفته است; هرچند چنان که دیدیم بیان درست تر آن است که قرآن, آشفته نیست. احترام به سنت تفسیریِ چندین قرن یا ترس از برهم زدن نابه هنگام آن سنت را مى توان مسبب چنان نگرشى دانست.
۲. دیدگاه سوره به عنوان واحد پیوسته, بومیِ جهان فکرى اسلامى است. علاوه بر اینکه هیچ شاهدى بر تأثیر پژوهش هاى قرآنى غربیان بر شش نویسنده مذکور ـ که عمدتاً پیشینه سنتى شان مانع چنین احتمالى است ـ وجود ندارد, بلکه در آن پژوهش هاى قرآنى نیز چیزى وجود ندارد که این پدیده را توجیه کند. بل وات (Bell-Watt) از نولدکه (Noldeke) به سبب تلقى سوره ها به عنوان واحدهاى پیوسته انتقاد کرده است۳۸. ولى این موضوع یکسره فرق مى کند; چون نه نولدکه سوره ها را به عنوان واحدهاى پیوسته مى دانست به آن معنایى که عالمان مسلمان در نظر دارند, و نه انتقاد بل وات بر پایه چنان تلقى اى قرار داشت.
ولى ممکن است شاهدى بر تأثیر غیرمستقیم غربیان در این باره پیدا شود. به نظر مى رسد که دست کم برخى از نویسندگان مسلمان در تلاش شان براى از میان بردن این تصور که قرآن ناپیوسته است, نقدهاى غریبان از قرآن را در ذهن داشته اند و آن ممکن است از طریق منابع دست دوم مانند مبلغان مسیحى در جهان اسلام به آنان رسیده باشد. به این نقدها مى توان ملاحظات و تردیدهایى را افزود که مسلمانانِ به اصطلاح غرب زده درباره ساختار قرآن اظهار کرده اند. ولى شاید عامل مهم ترى در میان باشد.
در قرن بیستم در میان مسلمانان درک رو به رشدى وجود داشته است مبنى بر این که کار تفسیر اسلام باید با قرآن آغاز شود. قرآن همواره به عنوان نخستین منبع شناخت اسلام بوده است. ولى وقتى متوجه شویم که نوشته هاى بى شمارى براین تقدّم تأکید دارند, دشوار نیست که ببینیم پیام آنها آن است که منابع فراقرآنى, که استفاده از آنها به طور بسیار اساسى تفسیر قرآن را تحت تأثیر قرار داده است, باید به طور دقیق و انتقادى بررسى شوند. به عبارت دیگر متن قرآن باید نخستین داورِ معناى قرآن شود. ولى اگر شدّت الزامات هرمنوتیکى فراقرآنى باید برطرف یا کاسته شود, در این صورت الزامات هرمنوتیکى دیگر از خود قرآن باید جایگزین شود. این امر به طور منطقى منجر مى شود به این که به اهمیت تعیین کننده براى سیاق قرآن قائل شویم. ولى بنابراین دیدگاه که قرآن ماهیتى اتم وار دارد و رویکرد آیه ـ به ـ آیه به قرآن بهترین رویکرد است, سیاق قرآن را نمى توان داراى چنان اهمیتى دانست. سیاق قرآن تنها وقتى مى تواند چنان اهمیتى داشته باشد که قرآن کتابى داراى درجه بالایى از ارتباط و پیوستگى دانسته شود. بدین سان مى توان گفت: مدرنیته شرایطى را فراهم کرده است که تحت آنها دیدگاه سوره به عنوان واحد پیوسته دیدگاهى ممکن الأخذ و بلکه لازم الأخذ شده است.
۳. پرسش تعیین کننده این است: این دیدگاه چه تفاوتى را پدید مى آورد؟ گفتن این که سوره هاى قرآن واحدهاى پیوسته اند, چه معنایى دارد؟ آیا این دیدگاه صرفاً قرآن را به لحاظ زیبایى شناسى خوشایندتر مى کند, تا اینکه ویژگى ارتباط و پیوستگى که پیش از این عموماً در قرآن وجود نداشت, اکنون در آن موجود دانسته شود, یا این که این دیدگاه اهمیت هرمنوتیکى مشخصى هم دارد؟ در این مرحله نمى توان به این پرسش پاسخ کاملى داد. درباره نویسنده اى مثل اشرف على ثنوى که با وسواس تمام بر کل مجموعه سنت براى تفسیر قرآن اعتماد مى کند و همواره به آن متوسل مى شود, احتمال کمى هست که این دیدگاه به اصلى داراى ارزش هرمنوتیکى تحوّل یابد. ولى درباره نویسندگانى مانند فراحى, اصلاحى و سید قطب که کاملاً بنیاد ستیزند, به نظر مى رسد این دیدگاه به چنان اصل تحوّل یافته است. مثلاً این سه نویسنده اغلب در حمایت از تفسیر سیاق ـ بنیادِ (context-based) قرآن, اسباب النزول را ردّ مى کنند. مثال مشخصى بزنیم: اصلاحى درباره این دیدگاهِ عموماً پذیرفته شده که سوره علق: ۱ ـ۵ نخستین سوره نازل شده است, سخن مى گوید, او مى گوید: این سوره, یک واحد ناگسسته است به این معنا که همه ۱۹ آیه آن باید هم زمان نازل شده باشد. ولى آیات ۶ـ ۱۹ همان طور که نگاهى سریع به محتواى آنها حاکى از آن است, نمى توانند نخستین آیات نازل شده, باشند. نتیجه آن که آیات ۱ ـ ۵ نیز نمى توانند نخستین وحى باشند۳۹.
بنابراین آزمون واقعى نظریه سوره ـ به عنوان ـ یک واحد (sura-as-a-unity) آن است که آیا این نظریه, روش جدیدى را براى بررسى قرآن پدید مى آورد؟ آیا این نظریه از یک سو توانایى دارد شیوه هایى را پدید آورد که به برقرارى روابط قابل قبولى میان آیات و فقرات قرآن کمک کنند و از سوى دیگر قادر بر پدیدآوردن معنایى باشد که بدون آن نتوان پدید آورد؟۴۰ در اینجا مى توانیم خاطرنشان کنیم که نویسندگان جدید اگر همچون گروهى لحاظ شوند, به رغم تفاوت هاى موجود در رویکردشان, سوره را به شیوه اى مى نگرند که با شیوه نویسندگان سنتى مانند رازى تفاوت چشمگیرى دارد. به طور کلى, با تکرار تعبیرات پیشین مى توان گفت که رویکرد نویسندگان سنتى (بخش اول) خطى ـ اتم نگارانه (linear-atomistic) است, در حالى که رویکرد نویسندگان جدید (بخش دوم) اندام وار ـ کل نگرانه (organic-holistic) است. و این بى تردید نشانه نویدبخشى است. در این مرحله برخى اظهارات حدسى را نمى توان بى جا دانست.
۴. گلدزیهر (Goldziher) با اشاره به تفاسیر اولیه قرآن, اظهار مى کند که نمى توان از تفسیر سنتى قرآن که معیار یا یکسان باشد سخن گفت; زیرا چنین چیزى وجود ندارد و از یک عبارت قرآنى تفسیرهاى نه تنها مختلف, بلکه متضاد وجود دارد۴۱. این مطلب درباره تفاسیر بعدى قرآن نیز صادق است, تفاسیرى که تا حد زیادى نسخه بردارى از تفاسیر اولیه اند. به نظر مى رسد علت اصلى چنین تفسیرهاى متفاوت و نامتجانس, رویکرد اتم انگارانه مفسران است. از آنجا که معمولاً مى پندارند که در یک زمان تنها یک آیه باید شرح شود, دیگر بررسى آیات قبل و بعد براى رسیدن به تفسیرى که به لحاظ سیاق, مناسب و موجّه باشد, مهم تلقى نمى شود. گلدزیهر همچنین خاطرنشان مى کند که علماى اسلامى امکان همه نوع تفسیرهاى مختلف از یک آیه قرآن را دلیلى بر غناى قرآن مى دانند۴۲. ولى حقیقت آن است که کاربرد اصل اتم انگارانه درباره قرآن, نه تنها قرآن را به کیکى با لایه هاى فراوان, بلکه به توده ملاطى بى قواره تبدیل مى کند. دیدگاه سوره به عنوان واحد پیوسته, اگر به درستى شرح و بسط یابد, مى تواند به پایان دادن تفسیرهاى بى قاعده و خودسرانه و فراهم کردن تفسیرى معتبرتر و پربارتر از قرآن کمک کند. دو حوزه اى که در آنها این تحوّل, هر چند به شیوه هاى متفاوت, مى تواند رخ دهد عبارت اند: از حقوق و ادبیات.
در حقوق نسبت دادن اهمیت تعیین کننده به سیاق براى مقاصد تفسیرى, لازمه منطقى دیدگاه سوره به عنوان یک واحد است. دو تن از عالمان مصر, محمود شلتوت و ابوزهره که نمى توان آنها را به شرمندگى بى دلیل در برابر مدرنیته متهم کرد, بررسى سیاقمندى (contextualized) از آیات مربوط به جنگ و صلح انجام داده اند و مستقل از یکدیگر به این نتیجه رسیده اند که از منظر قرآن, نقطه شروع در حقوق بین الملل صلح است نه جنگ, و قرآن,جنگ را تنها براى دفع تجاوز یا پایان دادن به ظلم تجویز مى کند۴۳.
برخى از جنبه هاى ادبى قرآن مانند عناصر نمایشى را مى توان تنها با این فرض که ترکیب قرآن حفظ شود, به نحو سودمندى بررسى کرد. توشیهیکو ایزوتسو(Toshihiko Izutsu) مى گوید: قرآن با نوعى (نمایش معنوى پرشور) ویژگى یافته است۴۴.
فرض مذکور ممکن است به بررسى هایى بینجامد که نشان دهند قرآن با نمایشى پرشور به معناى ادبى نیز ویژگى یافته است. بنابر این راه هاى جدید بررسى قرآن به عنوان متنى ادبى مى تواند باز شود۴۵.

اظهارات پایانى

امیدوارم توفیق یافته باشم نشان دهم که شمار قابل توجهى از عالمان اسلامى جدید, سوره هاى قرآن را واحدهاى پیوسته مى دانند. من سعى نکردم بررسى مفصلى از روش هاى آنان ارائه دهم, نه تنها از آن رو که چنین کارى در این مقاله امکان پذیر نبوده, بلکه بدان جهت که وظیفه اى را که به عهده گرفتم یعنى برجسته کردن پدیده اى جدید در تفسیر قرآن, به چنان بررسى هایى نیاز نداشت. با این همه انجام آن بررسى گام بعدى خواهد بود.
اگر چه این دیدگاه که سوره هاى قرآن واحدهاى پیوسته اند, ظاهراً جا افتاده و انکار آن کار دشوارى است, ولى کاملاً روشن نیست که این دیدگاه به چه شیوه یا شیوه هایى گسترش خواهد یافت. بیشتر عهده داران رویکرد سوره به عنوان یک واحد عالمان سنتى اى اند که حاضر نیستند در احتمالات قابل طرح فراتر از حدّ معین آن رویکرد, کاوش کنند.این مسئله را که آیا این دیدگاه صرفاً به گرایشى نهفته تبدیل مى شود, نه به موجى شدید, به حدیث نفسى تفسیرى تبدیل مى شود, نه به اصل تفسیرى خیلى مهم, باید به انتظار نشست. جالب خواهد بود ببینیم که این تحوّل جدید در اندیشه تفسیرى مسلمانان چگونه بر پایه مبانى علمى غربى پیش مى رود. از یک سو عالمان غربى نمى توانند آن را نادیده بگیرند و از سوى دیگر عالمان مسلمان در تلاش براى تضمین درستى این تحوّل نمى توانند از آراى غربیان درباره ترکیب قرآن چشم بپوشند. اگر این مقاله نیاز عالمان مسلمان و غربى را به بحث از تحوّلى جدید, تفهیم کرده باشد, به مراد خود رسیده است۴۶.

مترجم: محمدحسن محمدى مظفر

پی نوشت ها:

۱. مشخصات کتابشناختى اصل این مقاله چنین است:

mustansir, Mir, “The Surah as Unity”, in The Koran, critical concepts in islamic studies, ed. by colin turner, Frist Published 2004 by Routlege Curzon, vol 4 p. 198 -209.

۲. مستنصر میر پاکستانى الاصل و استاد مطالعات اسلامى در دانشگاه یانگ استون استیت در اهایو است. برخى از آثار وى عبارت اند از: انسجام در قرآن, بررسى مفهوم نظم از نظر اصلاحى در تدبر قرآن (ایندیاناپولیس ۱۹۸۶); فرهنگ اصطلاحات و مفاهیم قرآنى (۱۹۸۷); لاله اى در بیابان, منتخبى از اشعار محمد اقبال (لندن ۲۰۰۰); و مقالات: ادبیات قرآن, شوخى در قرآن; طنز در قرآن, پژوهشى در قصه یوسف; گفت و گو در قرآن; وى همچنین مقالاتى در دائره المعارف قرآن انگلیسى ۵ جلدى (چاپ لیدن) دارد.
۳ . عضو هیئت علمى مرکز مطالعات و تحقیقات ادیان و مذاهب.

۴. Cf. Mohammad Arkoun, ‘Jusqu’au XIXe siecle, la pensee arabe s’inscrit dans un espace mental qu’on peut qualifier, avec quelques correctifs, de medieval.’ In La pensee arabe, 3rd ed., Paris 1985; (1st ed. 1975), p.3.

۵ . بدرالدین زرکشى, البرهان فى علوم القرآن, ۴ جلد در ۲ جلد, تصحیح محمد ابوالفضل ابراهیم, چاپ دوم, مصر ۱۹۳۱/ ۱۹۷۲.
۶ . جلال الدین سیوطى, الاتقان فى علوم القرآن, ۲ جلد, لاهور ۱۹۷۴ (افست از چاپ مصر).
۷ . عنوان زرکشى چنین است: معرفه المناسبات بین الآیات, و عنوان سیوطى: فى مناسبه الآیات و السور.
۸ . سیوطى, ج۲, ص ۱۰۸.
۹ . زرکشى, ج۱, ص ۳۷.
۱۰ . همو, ج۱, ص ۳۵, ۳۶, ۴۰ـ ۴۳, ۴۵ـ ۵۱.
۱۱ . همو, ج۱, ص ۳۶.
۱۲ . همو, ج۱, ص ۳۵; سیوطى (ج۲, ص ۱۰۸) نام این کتاب را چنین گفته: البرهان فى مناسبات ترتیب سورالقرآن.
۱۳ . زرکشى, ج۱, ص ۳۶; سیوطى (ج۲, ص ۱۰۸) به نام هایى که زرکشى ذکر کرده, نام برهان الدین ابراهیم بن عمر بقاعى (۸۰۹ ـ ۸۸۵/۱۴۰۶ ـ ۱۴۸۰), نویسنده نظم الدرر فى تناسب الآیات و السور (این تفسیر قرآن اکنون در ۲۲ جلد [حیدرآباد ۱۳۸۹ ـ ۱۴۰۴/۱۹۶۹ ـ ۱۹۸۴] چاپ شده است) را مى افزاید و مى گوید: یکى از کتاب هاى خودش شرح جامعى از این موضوع را در بردارد.
۱۴ . تقى الدین احمدبن عبدالحلیم بن تیمیه (۶۶۲ ـ ۷۲۸/۱۲۶۲ـ ۱۳۲۷), مقدمه فى اصول التفسیر, دارالقرآن الکریم, بیروت, ۱۳۹۲/ ۱۹۷۲.
۱۵ . درست است که رازى گاهى از فهم خود از روابط آیات براى تأیید یا ردّ تفسیر خاصى از قرآن استفاده مى کند و بدین سان به نظر مى رسد که نظم را به مثابه اصلى هرمنوتیکى تثبیت مى کند; براى نمونه اى مناسب بنگرید به:

Anthony Johns, ‘David and Bathsheba: a case study in the exegesis of quranic story- telling’ MIDEO, XIX [1989], PP. 245ff.

ولى على القاعده رازى (و دیگرانى که پا در جاى پاى او مى گذارند) آماده است که آنچه من آن را رویکرد موردى (adhoc) به این موضوع نامیده ام, اختیار کند و اصلاً تلاش نمى کند که نظم را به عنوان اصلى به طور مداوم قابل کاربرد بسط دهد. قس. تفسیر رازى از آیات ۱۶ـ ۱۹ سوره قیامت در کتاب من:

Coherence in the Qur’an: a study of Islahis concept of Nazm in Tadabbur-i Qur’an. indianapolis: Indiana, 1986, pp. 114-115.

۱۶ . نظام الدین بن الحسن القمى النیشابورى (م ۷۲۸/ ۱۳۲۷), اثیرالدین ابوعبداللّه محمدبن یوسف, معروف به ابوحیان (۶۵۴ ـ ۷۴۵/۱۲۵۶ ـ ۱۳۴۴), شمس الدین محمدبن محمد الشربینى (م ۹۷۷/۱۵۶۹).
۱۷ . بنگرید به Mir, pp. 17-18, 19. نام مهم دیگرى که باید به این فهرست افزوده شود, نام بقاعى (بنگرید به ش ۱۰ بالا) است که دغدغه اصلى اش در نگارش نظم الدر آن بود که اثبات کند قرآن از نظم چشمگیرى برخوردار است. این تفسیر, شایسته بررسى جداگانه اى است و من در نظر دارم در آینده نزدیک پژوهشى درباره آن انجام دهم. در اینجا کافى است بگویم که تفسیر بقاعى در تثبیت نظم به عنوان اصلِ عموماً پذیرفته شده در تفسیر قرآن, از تفسیر رازى یا دیگر مفسران قرآن موفق تر نبوده است.
۱۸ . بیشتر این مفسران سعى مى کنند ترتیب رایج سوره ها را نیز تأیید کنند, ولى این موضوع هر چند مهم و بى ارتباط با موضوع مورد بحث ما نیست, خارج از حیطه مقاله کنونى است.
۱۹ . همچنین مى توانیم نام هاى سعید حوّى, نویسنده تفسیرالأساس فى التفسیر (۱۱ جلد; قاهره ۱۴۰۵/۱۹۸۵) و سید محمد باقر حجتى و عبدالکریم بى آزار شیرازى نویسندگان تفسیر فارسى به نام تفسیر کاشف (۳ [۷ج] جلد, ادامه دارد; تهران ۱۳۶۳/ ۱۹۸۴) که جلد ۱ آن عنوان فرعى دارد: ترسیمى از چهره موزون سور قرآن و روابط آیات) را ذکر کنیم. تفسیر اخیر از برخى (جلوه هاى ویژه) استفاده کرده و آیات قرآن را از طریق تصاویر و نقاشى ها توضیح مى دهد.
۲۰ . اشرف على ثنوى (۱۲۸۰ ـ ۱۳۶۲/ ۱۸۶۳ ـ ۱۹۴۳) یکى از مشهورترین شخصیت هاى دینى هند و پاکستان بود و خیلى از دوستدارانش به نشانه احترام او را حکیم الامّه نامیدند. گفته شده که او بیش از هشتصد کتاب نوشته که طیف گسترده اى از نوشته هاى دینى اسلامى را دربر مى گیرند. تفسیر او بر قرآن, بیان القرآن (۱۲ جلد, چاپ بازبینى شده; کراچى و لاهور ۱۳۵۳; چاپ اول ۱۳۲۶) یکى از آثار برجسته اوست. این تفسیر هم زمان دو گروه از خوانندگان, عالم و عامى, را مخاطب خود مى داند. متن اصلى که متشکل از ترجمه و توضیحى و بحث هایى درباره موضوعات مهم است, براى خوانندگان معمولى و به زبان اردو است; یادداشت ها که به مسائل فنّى گوناگونى مى پردازد, براى اهل علم و به زبان عربى است.
۲۱ . ثنوى, ج۹, ص ۱۶ ـ ۱۸.
۲۲ . سید قطب (۱۳۲۴ ـ ۱۳۸۶/ ۱۹۰۶ ـ ۱۹۶۶) رهبر معروف اخوان المسلمین مصر, به اتهام آشوبگرى از سوى حکومت مصر اعدام شد. تفسیر او بر قرآن, فى ظلال القرآن ( ۶ جلد; بیروت ۴ـ ۱۳۹۲/۴ـ ۱۹۷۳) که حاوى برخى ویژگى هاى ادبى قرآن است, در جهان عربى و اسلامى خیلى رواج دارد.
۲۳ . گاهى او از واژه محور استفاده نمى کند, ولى از توصیفات دیگرى براى رساندن همین مفهوم استفاده مى کند, مثلاً ( در سوره شعراء): موضوع هذه السوره الرئیسى هو… (ج۵, ص ۲۵۸۳).
۲۴ . همو, ج۵, ص ۲۵۴۶.
۲۵ . همو, ج۵, ص ۲۵۴۷.
۲۶ . محمد عزّت دروزه, التفسیر الحدیث (۱۲ جلد; مصر ۳ ـ ۱۳۸۱/ ۴ـ ۱۹۶۲). در این تفسیر سوره ها بنابر ترتیب نزول شان تفسیر شده اند.
۲۷ . همو, ج۱, ص ۷.
۲۸ . همو, ج۱, ص ۱۲۹.
۲۹ .محمدحسین طباطبائى (۱۳۱۲ـ ۱۴۰۲/ ۱۹۰۳ـ ۱۹۸۱) عالم برجسته ایرانى معاصر, تفسیر مفصلى بر قرآن نوشته است, المیزان فى تفسیر القرآن, ۲۰ جلد, بیروت ۴ـ ۱۳۹۳/ ۴ـ ۱۹۷۳; جلد ۲۱ که در ۱۹۸۵ چاپ شده, شامل نمایه موضوعى مفصلى بر این تفسیر است.
۳۰ . همو, ج ۱۶, ص ۹۸.
۳۱ . همو, ج ۱۶, ص ۹۸ ـ ۱۵۲.
۳۲ . حمیدالدین فراحى ( ۱۲۸۰ـ ۱۳۴۹/ ۱۸۶۳ـ ۱۹۳۰) که بیرون از هند و پاکستان کمتر شناخته شده است, مشارکت قابل توجهى در تفسیر قرآن داشته است. در چند رساله دیدگاهش را درباره پیوستگى اندام وار در قرآن عرضه کرده و از آن دفاع نموده است. فراحى که چارچوبى نظرى براى تفسیر قرآن پدید آورده بود, شروع به نوشتن تفسیرى بر قرآن کرد ولى قبل از مرگش تنها توانست تعداد کمى از سوره ها را تفسیر کند. تفسیرهاى او بر چهارده سوره کوتاه که (به جز یکى) به عربى نوشته شده و در مجلدات جداگانه اى چاپ شده, در ترجمه اى به زبان اردو قابل دستیابى است: مجموعه تفاسیر فراحى (لاهور ۱۹۷۳) که شاگردش امین احسن اصلاحى آن را گرد آورده است.
اصلاحى (متولد ۱۳۲۴/ ۱۹۰۶) به پیروى از اصول و روش هاى استادش, تفسیر کاملى بر قرآن نوشته است: تدبر قرآن (۸ جلد; لاهور ۱۹۶۷ ـ ۱۹۸۰). براى شرح کوتاهى از زندگى فراحى و اصلاحى و بررسى مفصل تر دیدگاه هایشان بنگرید به کتاب من Coherence in the Qur’an (در زبان فارسى مى توان به پژوهشى تازه منتشر شده در این باره مراجعه کرد: سید على آقایى, (انسجام قرآن; رهیافت فراحى ـ اصلاحى در تفسیر) در پژوهش هاى قرآنى, ش ۵۰ ـ ۴۹, ص ۲۱۵ـ ۲۵۹).
۳۳ . براى جزئیات بیشتر بنگرید به Mir, pp. 39- 41
۳۴. Ibid, pp. 46- 49.
۳۵ . گزارش ذیل عمدتاً از توضیحات اصلاحى درباره روابط میان این بخش ها که او این سوره را به آنها تقسیم کرده و در جاهاى مختلفى از تفسیرش بر این سوره عرضه شده, تلخیص شده است. براى خلاصه خودِ اصلاحى از این سوره بنگرید به: اصلاحى, ج۱, ص۳۲ـ ۳۶.
۳۶ . زیرا بت پرستى مشتمل بر تقدیم قربانى به بت هاست که خوردن این قربانى ها حرام است. چنان که آیات ۱۶۸ـ ۱۷۳ سوره بقره مى گوید: شیطان بر مردم تلقین مى کند که چنین قربانى هایى انجام دهند و افرادى که چنین کارى مى کنند پشتوانه بهترى از سنت نیاکانشان بر این کار ندارند. در همین رابطه است که اهل کتاب (۱۷۵ـ ۱۷۶) مورد انتقاد قرار مى گیرند.
۳۷ . اصلاحى واژه (أهلّه) در آیه ۱۸۹ را به (ماه ها) معنا مى کند یعنى (ماه هاى حرام) نه به (منازل قمر). بنگرید به اصلاحى, ج۱, ص ۲۴۷ـ ۴۲۸.

۳۸. Bell’s Introduction to the Qur’an, revised and enlargd by W. Montgomery Watt (Edinburgh 1970), p. 111.

[ریچارد بل, درآمدى بر تاریخ قرآن, بازنگرى و بازنگارى مونتگمرى وات, ترجمه بهاء الدین خرمشاهى, مرکز ترجمه قرآن مجید به زبان هاى خارجى, ۱۳۸۲, ص۱۷۱].
۳۹ . درست است که بنابر برخى روایات نیز سوره علق نخستین سوره نازل شده نبوده است. ولى مسئله آن است که اصلاحى نه بر پایه روایات, بلکه از طریق به کار گرفتن اصل نظم به این نتیجه مى رسد.
۴۰ . اثر فراحى و اصلاحى بینش هاى جالبى در این خصوص عرضه مى کند و به احتمالاتِ کنجکاوى برانگیزى اشاره مى کند. من در پژوهشى دیگر که هم اکنون در مرحله آماده سازى است, این موضوع را به تفصیل بحث خواهم کرد.

۴۱. Ignaz Goldziher, Die Richtungen der islamischen Koranauslegung, Leiden 1970 reprint, (first published 1920), p. 83.
۴۲. Ibid, pp. 84- 85.

۴۳ . بنگرید به

Mustansir Mir, ‘Jihad in Islam; forthcoming, Andrew Ehrenkreutz Festschrift, Center for Middle Eastern and North African Studies, University of Michigan, Ann Arbor.
۴۴. Toshihiko Izutsu, God and man in the Koran, New York 1980 reprint, (first published 1964), p. 74.

[توشیهیکو ایزوتسو, خدا و انسان در قرآن, ترجمه احمد آرام, ص ۹۱].
۴۵ . احمد مختار برزه در کتاب فى اعجاز القرآن, دراسه تحلیله لسوره الانفال, المحتوا و البناء (دمشق و بیروت ۱۴۰۸/ ۱۹۸۸) با الهام از فرض سوره به عنوان یک واحد (مثلاً ص ۵۳۲: فالسوره وحده عُدویّه ذات بِنیه حیّه, عناصرها متضامّه فى تلائم و توافق و انسجام, تتکامل آیه آیه على متن خطّ متصل من السبیه الوثیقه) جنبه هاى ادبى سوره انفال را تحلیل مى کند.
۴۶ . مایلم از خانم پروفسور وَداد القاضى به سبب اظهارات ارزشمندش درباره این مقاله سپاس گزارى کنم.