مصحفی کهن مطابق با قرائت ابن عامر

این مقاله تحقیقی است درباب تاریخ و خاستگاه نسخه Arabe 328a کتابخانه­ ی ملی فرانسه که چاپ عکسی [فاکسیمیله] آن توسط فرانسوا دروش و نویا نوسدا منتشر شد. نسخه­ای که توسط دروش و برخی از دیگر محققان در اوایل قرن هشتم میلادی یعنی حدود اواخر قرن نخست هجری تاریخ گذاری شده است.

الف ـ خاستگاه این مخطوط: این نسخه از آن جهت که دارای هفت بخش نسبتاً طولانی و پیوسته از متن قرآنی است حائز اهمیت است و مطالعه­ ی قرائتی که در این مصحف از آن تبعیت شده را ممکن ساخته است: یاسین داتن بر پایه دو موضوع به بررسی قرائتی که این نسخه بر اساس آن کتابت شده پرداخته است:

• اختلاف در حروف صامت: این نسخه همچون روال معمول در دیگر مخطوطات با خط حجازی، فاقد علائم اعراب [نَقط] و مقدار بسیار اندکی اِعجام است و از این رو جزئیات قرائت مورد نظر را نمی­توان دریافت. بنابراین قضاوت در این مقاله فقط بر اساس اختلافاتِ حروف صامت شکل گرفته است. نویسنده بر مبنای۱۳ اختلاف قرائت حروفِ صامت که در بخش­هایی از متنِ موجود در این مخطوط واقع شده به بررسی قرائتی که این مخطوط بر اساس آن کتابت شده پرداخته است. یاسین داتُن در این مقاله به تفصیل به بیان این ۱۳ اختلاف بر اساس چهار کتاب: السبع ابن مجاهد، المبسوط ابن مهران، النشر ابن الجزری و إتحاف فضلاء البشر محمد البناء پرداخته و با آدرس دهی به شماره برگه و سطر، در نسخه Arabe 328a نشان داده است که ۶ اختلاف آن منحصراً متعلق به قرائت ابن عامر هستند و مابقی نیز هرچند منحصر به وی نیستند اما با قرائت او آنچنان که در کُتب پیش گفته آمده، سازگار است.
• بخش­بندی و شمار آیات: نویسنده هرچند که با بررسی بخش­بندی­ آیات در این مخطوط و مقایسه با مکاتب عراقی (بصره و کوفه)، حجازی (مکه و مدینه) و شامی (حمص و دمشق)؛ آیات مورد مناقشه در سوره­های بقره، آل­عمران، نساء، مائده، انعام، اعراف، انفال، توبه، یونس، یوسف، رعد، ابراهیم، حجر، فاطر، ص و زمر نمی­تواند به نتیجه­ای قطعی دست یابد و نظام بخش­بندی را به یکی از مکاتب پیش­گفته به طور حتم نسبت دهد اما رنگ و بوی “شامی” این نظام که آن را با ماهیت شامی قرائت آن پیوند می­دهد را نشان می­دهد. و بر اساس گفته ابن مجاهد و ابن الجزری، که قرائت ابن عامر در میان مردم شام و جزیره (میانرودان) رواج داشته است، خاستگاه این مخطوط را جایی در این مناطق می­داند.

ب ـ تاریخ مخطوط: در خصوص تاریخ این مخطوط نیز نویسنده با توجه به خط و فُرمتِ آن و قیاس با دیگر مخطوطات تاریخ گذاری شده؛ زمانی نزدیک به زمان نسخه­های اصلی عثمانی برای آن پیشنهاد می­دهد و یا دست­کم زمان کتابت آن را در دوران حکومت امویان در شام می­داند. داتُن کهن بودن این نسخه را توجیهی برای نظام غیر متعارف بخش­بندی آیات آن می­داند. نگارنده احتمال می­دهد که این مخطوط، مصحفی شخصی همچون مصحف در اختیار مالک (که از جدّش به وی رسیده بود) باشد. به نظر نویسنده یکی از دو موردِ شخصی بودن نسخه و یا عدم تثبیت معیارها در آن زمان، می­تواند دلیلی برای عدم دقت در بخش­بندی آیات باشد.

آلا وحیدنیا