کلکسیون قرآن‌های کوفی ویتزشتاین، کنسول دولت پروس

این مقاله به بررسی مجموعه­ای متشکل از ۲۵ فقره از پوست­نوشت­های قرآنی به خط کوفی، که روی­هم دارای ۱۱۳۰ برگه هستند می‌پردازد. این ۲۵ فقره متعلق به مجموعه­ای ۱۷۳ فقره­ای است که در اواسط قرن نوزدهم میلادی توسط کنسول پروسی، یوهان گاتفرید ویتزشتاین (Johann Gottfried Wetzstein) گردآوری شد و به کتابخانه‌ی دانشگاه توبینگن[۱] فروخته شد و سپس دو فقره دیگر MaVI 174 و MaVI 175 به آن افزوده شد. ویتزشتاین خود فهرست مجموعه توبینگن را به نام Catalog arabischer Manuscript in Damaskus gesammelt فراهم آورد که در سال ۱۸۶۳ منتشر شد. بخش مهم این مجموعه مخطوطات قرآنی بود که در این فهرست با شماره MaVI 147 تا MaVI 173 مشخص شده بود. این مجموعه طیف وسیعی از خط کهن عربی یعنی خط کوفی را دربر دارد. این ۱۱۳۰ برگه از جهاتی جالب توجه وگاه بی­نظیرند مثلاً از حیث محفوظ ماندن شیرازه، جلد و دوخت­ها و … که از زمان خریداری آنها توسط ویتزشتاین باقی مانده و آنچنان‌که گاه رخ می­دهد با ترمیم­های جدید از بین نرفته است. این مجموعه قرآنی شاهدی بر استفاده از مصحف در دورانی پس از تولید مخطوطات است.

این مقاله می­کوشد برخی از مشخصات جالب توجه این مجموعه را به ترتیب زیر توصیف کند:

۱) مقدمه

بیان تاریخچه این مجموعه و مشخصات کلی آن

۲) مصحف

• مواد: تمام مخطوطات این مجموعه بر روی پوست نوشته شده­اند به استثنای قطعه MaVI 147 که برگه شماره ۲۸ آن کاغذی است و به منظور پُر کردن افتادگی مابین پوست­برگه­ها قرار گرفته است. نکته دیگر اینکه در برخی از مصحف­ها به نحو قابل ملاحظه­ای پوست­برگه­های با ضخامت متفاوت درون یک مخطوط واحد به کار رفته­اند.
• فُرم­ها: از آنجا که مخطوطات این مجموعه کمتر دستخوش صحافی جدید شده­اند امکان مطالعه­ی وضعیت فرم ها در آن وجود دارد. برای نمونه MaVI 171 هنوز هم جلد رویی چوبی را دارد. و یا در MaVI 165، ۷۷ برگه شامل متن پیوسته قرآن هستند (۱۷: ۳۷ تا ۳۶: ۵۷). فدلی به تحلیل ساختار فُرم­های برخی از این مخطوطات پرداخته است.
• صفحه آرایی: در این مجموعه می­توان نمونه­­هایی از خط کشی و کادر بندی با قلم نوک سوزنی یافت.

۳) متن قرآن: مشخصات سامان­دهی و ترتیب متن و زیر بخش­ها

• محتوا: ۱۱۳۰ برگ با خط کوفی بخش قابل ملاحظه­ای از متن قرآنی یعنی از سوره فاتحه تا سوره حاقه را در بر دارد. هرچند که گاه متن بریده بریده باشد فدلی توزیع و تکرار سوره­ها را در مخطوطات مختلف این مجموعه نشان داده است.
• زیر بخش­ها و آرایش متن: تذهیب­ها که در مجموعه توبینگن، اغلب از افزوده­های بعدی به متن هستند با هدف مشخص کردن ساختار متن و زیر بخش­های آن اضافه شده­اند. گاه نیز فاصله میان دو سوره با خالی گذاشتن یک سطر یا بخشی از سطر نشان داده شده است. و در برخی موارد این فضای خالی بعداً با نام سوره و تعداد آیات آن پُر شده است. علائم جدا کننده سوره­ها و آیات در چند مورد بحث شده و نمونه­هایی از تغییرات ایجاد شده بعدی ذکر شده است.
• دستخط: این مخطوطات حاوی قطعاتی با خط حجازی، عباسی نخستین و سبک جدید از سنت عباسی هستند.
• متن: املاء و ویژگی­های گرامری و معنایی: نویسنده به ذکر ویژگی­های مخطوط MaVI 165 از این مجموعه پرداخته و برخی از اختلافات آن را با نسخه کنونی متذکر شده است.

۴) افزوده­های بعدی به متن مکتوب: اصلاحات و دیگر استفاده­ها از قرآن

•  اصلاح متن جهت استاندارد سازی آن: نمونه ها و شیوه­هایی برای تصحیح اشتباهات در متن از قبیل: خط زدن، لایه برداری، و حاشیه نویسی.
• اضافاتی برای خوانندگان: علائمی همچون سجده و دسته­بندی آیات
• اضافاتی در خارج از بخش مکتوب در صفحه یا منطقه حاوی مطالب و کاربردهای دیگر از کتاب: اضافه کردن تذهیب و علائمی همچون نشانه­های طلسم و تغویذ مانند ستاره­های شش پر و هشت پر و مانند آن.

در این مقاله نمونه­‌های مختلف به همراه تصاویر آن آمده است.

آلا وحیدنیا

[۱]  Universitätsbibliothek Tübingen