حاشیه­‌های فمنیستی قرآن

عنوان کتاب الهام گرفته از کتابی از ریچارد بولیت با عنوان «Islam: the View from the Edge» (اسلام: نگاهی از حاشیه) است که در آن ریچارد بولیت استدلال می­کند که گاه تغییرات شکل گرفته در حاشیۀ اسلام به مرکز اسلام راه می­یابد. این کتاب، تعاملی هم شخصی و هم محقّقانه با خوانشهای فمنیستی از قرآنست. تمرکز نویسنده بر روی آثار محقّقان زن مسلمان به زبان انگلیسی و فعّالیتهایی با گرایش فمنیستی در تفسیر معاصر قرآن، عمدتاً در ایالات متحده آمریکاست. در این کتاب آثار کسانی چون آمنه ودود، عزیزه الحبری، رفعت حسن، کچیا علی، سعدیه شیخ، و اسماء بارلاس مورد بررسی قرار گرفته است.

می­توان بوضوح دید که تمرکز این کتاب بر تأمّلات نظری تفاسیر فمنیستیست تا تاریخ اندیشه یا پایه­های الهیاتی در سیاق پژوهش اسلامی. امّا جز تمرکز بر تأمّلات نظری، نویسنده از بحث در باب تاریخ و ماهیت تفسیر نیز بهره برده است. همچنین نویسنده بدقّت، چارچوب کار خود و اصطلاحاتی را که به کار می­برد تعریف می­کند.

کتاب متشکل از سه بخش اصلی است: بخش نخست کتاب، به بیان شرح مختصری از ایده­ها­یی تشکیل دهندۀ تفسیر فمنیستی از قرآن و بحث در باب تاریخ تفسیر اسلامی و سیر تحوّل «فمنیسم اسلامی» و ارتباط آن با اعتقادات فمنیستی یهودی و مسیحی می­پردازد. وی معتقد است که رویکرد مسلمانان به قرآن، نمی­تواند رویکردی مشابه با رویکرد فمنیستهای مسیحی به کتاب مقدس باشد، چرا که قرآن به عنوان کلام جاودانه و بیواسطۀ خداوند، مسلّم دانسته شده است و متن آن قابل مناقشه نیست. در بخش دوّم، بسیاری از استدلالها، روشهای تفسیری و رویکرد­های تفسیر فمنیستی بویژه بر مبنای آثار آمنه ودود و اسماء بارلاس با طرح درونمایه­های اساسی و استدلالهای محوری بشکلی موجز و سامانیافته، بازسازی شده است.  نویسنده در بخش سوّم با به چالش کشیدن مفروضات موجود در ذات تفاسیر فمنیستی و نقد روششناختی این تفاسیر، به طرح دشواریها و بنبستها در رویکردهایی که پیش از این بررسی کرده، می­پردازد.

کتاب حاشیه­های فمنیستی قرآن، بیش از آنکه سعی در پاسخدهی و حلّ مسائل داشته باشد؛ پرسشهایی نو می‌آفریند. مؤلّف در انتها، با مطرح کردن این احتمال که شاید بیشترِ پرسشهای جدّی و مهّمِ فمنیستهای مسلمان با توجّه به ماهیت وحی پاسخ داده شوند؛ خواننده را وادار می­کند تا در پی یافتن مفهومی جدید از ماهیت وحی برآید.

آلا وحیدنیا