دوشنبه ۱۳۹۹/۰۵/۲۰
15541
Encyclopaedia of Islam
دائره المعارف اسلام، مجموعه ای از مقالات نظام مند به ترتیب الفبایی، در قلمرو مطالعات اسلامی، فرهنگ و تمدن مسلمانان، منتشر شده در لایدن هلند. دائره المعارف اسلام که در این مقاله و در دانشنامه جهان اسلام از آن با نام اختصاری د. اسلام یاد می شود، سه ویرایش دارد. ویرایش اول، همراه با عنوانی فرعی،[۱] از ۱۹۱۳ تا ۱۹۳۶ در چهار جلد اصلی و یک جلد تکمله[۲] (۱۹۳۸) همزمان به زبانهای آلمانی[۳]، فرانسوی[۴] و انگلیسی شامل بیش از نه هزار مقاله از سوی نشرهای بریل[۵] لایدن هلند و اتو هاروسویت[۶] لایپزیگ آلمان چاپ و منتشر شد. همۀ مولفان مقاله ها در ویرایش اول اروپایی غیر مسلمان و سر ویراستاران آن ام ث هوتسما[۷]، تی دبلیو آرنولد[۸]، آر باست[۹]، آر هارتمن[۱۰]، ا. جی ونسینک[۱۱]، ئی لِوی پرفنسال[۱۲]، همیلتون راسکین گیب[۱۳] و دبلیو هفنینگ[۱۴] بودند. خلاصه ای از ویرایش اول نیز در ۱۹۵۳ با مقالاتی که بیشتر درونمایه ای فقهی و تاریخی داشتند، زیر عنوان خلاصه د. اسلام[۱۵] فقط به زبان انگلیسی منتشر و در ۱۹۷۴ و ۱۹۹۱ تجدید چاپ شد. مقاله های ویرایش اول هنوز از اعتبار کافی برخوردارند و از این رو بریل در ۱۹۸۷ آن را تجدید چاپ کرد. ویرایش دوم، با عنوان ویرایش جدید[۱۶] و بدون عنوان فرعی، از ۱۹۵۴ بعد از جنگ جهانی دوم، شروع و ابتدا هر جلد در قالب جزوه هایی و پس از تکمیل به صورت مجلد منتشر شد. جلد اول در ۱۹۶۰ شامل حروف A-B، جلد دوم C-G، در ۱۹۶۵، جلد سوم H-IRAM در ۱۹۷۱، جلد چهارم IRAN-KHA، در ۱۹۷۸، جلد پنجم KHE- MAHI در ۱۹۸۶، جلد ششم MAHK- MID در ۱۹۹۱، جلد هفتم MIF-NAZ در ۱۹۹۳، جلد هشتم NED- SAM در ۱۹۹۵، جلد نهم SAN-SZE در ۱۹۹۷، جلد دهم T-U در ۲۰۰۰، جلد یازدهم W-Z در ۲۰۰۲، جلد دوازدهم با عنوان تکمله در ۲۰۰۴ و همه جلدها فقط به زبانهای فرانسوی و انگلیسی در حدود یازده هزار صفحه از سوی انتشارات بریل چاپ و منتشر شد. با این توضیح که در انتشار سه جلد نخست، انتشارات لوزاک لندن[۱۷] با بریل مشارکت کرده بود. در طول سالهای انتشار ویرایش دوم ابتدا فهرست نامه هایی[۱۸] در سالهای ۱۹۷۹ ناظر به جلدهای یکم تا سوم، ۱۹۸۹ ناظر به جلدهای یکم تا چهارم و جزوه های یکم تا ششم تکمله هر دو زیر نظر پیرسون،[۱۹] ۱۹۹۱ ناظر به جلدهای یکم تا ششم و همان جزوه های تکمله زیر نظر فون دانتزل[۲۰] به دو زبان فرانسوی و انگلیسی، ۱۹۹۹ ناظر به جلدهای یکم تا نهم همراه با شرح واژگان[۲۱] فقط به انگلیسی منتشر شد. در نهایت فهرست نامه ای از کل ویرایش دوم در یک جلد فقط به انگلیسی زیر عنوان جلد سیزدهم در ۲۰۰۹ چاپ شد. در ویرایش دوم، ترکیبی از مولفان اروپائی، امریکائی غیر مسلمان، ایرانی، عرب و ترک مسلمان حضور داشتند؛ مثلا در جلد اول ۶۶ نفر از ۳۴۳ مولف، در جلد سوم ۷۶ نفر از ۳۱۲ مولف و در جلد پنجم ۵۳ نفر از ۳۵۳ مولف مسلمان اند یا ریشه های عربی دارند. سر ویراستاری ویرایش دوم بر عهده اینان بود: گیب، پروونسال، جی اچ کرمرز[۲۲]، جوزف شاخت*[۲۳]، برنارد لوئیس[۲۴]، ش پلات[۲۵]، وی ال میناگ [۲۶]، فون دانتزل، گ. آر هاوتینگ[۲۷]، سی ئی بُثوُرث[۲۸]، و پی جی بیرمن[۲۹](← د. اسلام، صفحات حقوقی ویرایش اول، دوم؛ واکفیلد،[۳۰]ص ۲۲۸-۲۲۹؛ اِندِ، ص ۱۱۶؛ اشمیتکه[۳۱]، ص ۲۴۷؛ براکِت[۳۲]، ص ۸۴-۸۶).
ویرایش سوم د. اسلام از ۲۰۰۷ آغاز شده و هر سال بناست چهار جزوه ۲۰۰ صفحه ای با تمرکز بر مطالعۀ اسلام در قرن بیستم، به ویژه مناطق کمتر شناخته شده مثل آسیای جنوب شرقی و صحرای آقریقا و با تمرکز بر مسائل مربوط به حقوق اقلیتهای مسلمان در همه کشورهای غیر مسلمان منتشر شود. ویرایش سوم زیر نظر چهار سر ویراستار اداره می شود؛ گودرون کرمر[۳۳]، اِوِرِت راوسن[۳۴]، جان ناواس[۳۵] و دِنیس ماترینگ[۳۶] و قرار است ظرف پانزده سال به پایان برسد ( د. اسلام، ویرایش سوم، مقدمه، ص v، vi؛ نیز ← پایگاه اطلاع رسانی د. اسلام[۳۷]). در این مقاله به زمینه ها و انگیزه های انتشار، تحلیل ساختار و محتوا، و روش این اثر و پیامدهای انتشار آن در جهان اسلام پرداخته می شود.
کمتر مستند قابل توجهی در بارۀ انگیزه های اولیه طراحان این اثر وجود دارد. حتی ویرایشهای اول و دوم د. اسلام دارای مقدمه ای نیست تا بتوان با استناد به آن سخنی گفت. در چاپ دوم ویرایش اول (۱۹۸۷، سخن ناشر) افزایش علاقه به دانستن در باب اسلام و فرهنگ اسلامی در قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم دلیل نیاز به پدید آمدن اثری دائره المعارف گونه در باره اسلام، به عنوان انگیزه انتشار معرفی شده است. پس از انتشار د. اسلام هم مقاله های بسیار کمی در بارۀ این اثر منتشر شده اند تابتوان از انگیزه های طراحان مطلبی یافت. با وجود این، د. اسلام را می توان ثمرۀ اسلام شناسی غربیان، یا به معنای وسیعتر کلمه، ثمره شرق شناسی* آنان در قرنهای هجدهم و نوزدهم دانست که در زمینه های فرهنگی و اقتصادی می تواند منبع قابل اعتمادی برای آنان باشد (← دائره المعارف الاسلامیه، چاپ اول، بی تا، مقدمه، ص۴؛ دانشنامه ایران و اسلام، ج۱، مقدمه، ص۱۰؛ براکت، همانجا). با مراجعه به علائم اختصاری نام مجلاتی که از مقاله های آنها در تدوین د. اسلام استفاده شده، می توان حدس زد که در زمینه های مختلف مطالعات اسلامی قبلا مقالاتی در طول این دو قرن چاپ شده بود و دست اندرکاران د. اسلام در قرن بیستم با همکاری متخصصان هر رشته در صدد بر آمدند تا حاصل مطالعات پیشین و به تعبیر براکت (همانجا) بایگانی مرکزی خود را به شکل نظام مند ارائه دهند. تاریخ شروع انتشار پاره ای از این مجلات مانند مجله آسیائی[۳۸] و مجله انجمن خاور شناسی[۳۹] آلمان و مجله خاورمیانه[۴۰] به دهه های اول قرن نوزدهم باز می گردد. با تعریف کلمه “نظام مند” در تعریف د. اسلام و اطلاع مختصری از نهضت دائره المعارف نویسی در غرب و توجه به چرائی تجدید ویرایشها این گمان قوت بیشتری پیدا می کند که نظام مند کردن اطلاعات در باره اسلام هدف اصلی بوده است (نیز← دائره المعارف الاسلامیه، چاپ اول، بی تا، مقدمه، همانجا).
منظور از “نظام مند” همان معنایی است که اصحاب دائره المعارف نویسی، بویژه فرانسیس بیکن (متوفی۱۶۲۱) به عنوان مشهورترین و تاثیرگذارترین نماینده آن، از قرن هفدهم به بعد مراد کردند. نهضت همه چیز دانی[۴۱] در تدوین دائره المعارف، پژوهشی جمعی است که طی آن با بسیج همه امکانات معرفتی، با نگاهی غایت شناسانه و بی طرفانه، بهترین معارف بشری موجود در هر زمینه با رویکردی تاریخی، ساختاری منطقی و بیانی موجز عرضه می شود. این فرایند پژوهشی در غرب با انتشار اثر افرائیم چمبر[۴۲] در ۱۷۲۸ تکمیل شد و او را پدر دانشنامه های جدید خوانده اند (← <بریتانیکا>، ذیل Encyclopedias، ص ۳۸۰-۳۸۱؛ < تاریخ فرهنگ اندیشه ها>[43]، ذیل فلسفه جاویدان[۴۴]، ص ۴۵۹؛ فانی، ص ۱۱۴-۱۱۵). با این تعریف از دائره المعارف و نگاهی به نمونه های آن می توان به تفاوت این قبیل آثار و آثار قدیمی دائره المعارف گونه، مانند احصاء العلوم فارابی، رسائل اخوان الصفا و کتاب الفهرست ابن ندیم پی برد (← د. اسلام، ذیل “MawsÙÝa” به ویژه ۹۰۳-۹۰۸؛ د. ج. اسلام، ج۱، دیباچه، ص بیست و دو؛ نیز ← دانشنامه نگاری*). با این تعریف جدید از دائره المعارف، دائره المعافهای عمومی گوناگونی مثل بریتانیکا در ۱۷۷۱، آمریکانا[۴۵] در ۱۸۳۳، فرهنگ فرانسوی لاروس[۴۶] در قرن نوزدهم، فرهنگهای آلمانی بروکهاوس[۴۷]، یوزف مایر[۴۸] و هردر[۴۹] در ۱۸۱۱، ۱۸۵۲ و ۱۸۵۷، فرهنگ دانشنامه ای گرانات[۵۰] در روسیه در ۱۸۹۵ منتشر شد و این فرآیند در بسیاری از کشورها در قرن بیستم ادامه یافت (←< بریتانیکا>، ذیل Encyclopedias، ص ۳۸۲-۳۸۳). اما دائره المعارفهای تخصصی تا قرن هجدهم در غرب ظهور نکرد. اولین دائره المعارفهای تخصصی در شیمی، فلسفه، هنر، معماری و باستان شناسی، زمینه های دینی و علوم سیاسی اجتماعی، علوم ریاضی فیزیک و در نهایت پزشکی شکل گرفت. گفته اند ویرایش اول د. اسلام بیشترین تاثیر و الگو را از دائره المعارف باستان شناسی ادوار کلاسیک،[۵۱] دانشنامه ای در زمینه تاریخ، باستان شناسی و جغرافیای تاریخی که همانندی در هیچ جای جهان نداشته، مشهور به دانشنامه پائولی ویسُوا،[۵۲] گرفته است (← < بریتانیکا>، همان، ص ۳۷۸-۳۷۹؛ < ایرانیکا>، ذیل Encyclopaedia of Islam؛ قس اسعدی، ص۱۲۴). آگوست فُن پائولی ویسُوا (۱۷۹۶-۱۸۴۵)، متخصص در زبانها و تمدنهای کلاسیک در ۱۸۳۷ شروع به نشر این اثر کرد و چاپ جدید آن را دانشمند آلمانی دیگری به نام گئورگ ویسُوا که در همان زمینه ها متخصص بود، در ۱۸۹۳ ادامه داد. ویرایش کوتاه شده ای از آن با عنوان پائولی کوچک: فرهنگ عهد باستان[۵۳] در پنج جلد در اشتوتگارت منتشر شده است. تدوین اولین دائره المعارفها در زمینه های دینی در غرب مثل دائره المعارف دین و اخلاق[۵۴] ویراسته جیمز هستینگز[۵۵] (۱۹۰۸- ۱۹۲۶)، دین در گذشته و حال[۵۶] (۱۹۰۹- ۱۹۱۳) و دائره المعارف کاتولیک[۵۷] (۱۹۰۷-۱۹۱۸)، انگیزه بیشتری را برای تهیه دائره المعارفی در باره اسلام ایجاد کرد و این تصمیم در نهمین کنگرۀ شرق شناسان در ۱۸۹۲ نهایی شد و در این جهت طلایه دار این حرکت، توماس پاتریک هیوز (۱۸۳۸-۱۹۱۱) بود هر چند خودش نتوانست حاصل کار را ببیند (← < بریتانیکا>، همانجا، ص ۳۷۸؛ د. اسلام، ذیل موسوعه، ص ۹۰۸؛ اسعدی، ص ۱۶۰). پس می توان گفت انگیزه اصلی طراحان د. اسلام حرکت در مسیر همان چارچوب یا پارادایمی بود که در سایه تلاشهای اصحاب دائره المعارف نویسی در زمینه تدوین، انسجام و بسط دانش بشری ایجاد شده بود. نیاز به راهنمایی که در بردارنده اطلاعات کامل، مورد اعتماد و قابل دسترسی سریع نسبت به همه جنبه های اسلام باشد، وجود د. اسلام را از نظر پدیدآورندگان آن توجیه می کرد و از آنجا که هر ویرایشی محدود به علائق و تصورات زمانه خودش بوده و هست، نیاز به ویرایشهای جدید که هم به لحاظ روش و هم به لحاظ محتوی و منابع کیفیت بهتری داشته باشند، احساس می شده است. مثلا در ویرایش اول مقالات زیادی دربارۀ هند، شمال آفریقا و اندونزی وجود دارد به این دلیل که بریتانیا، فرانسه و هلند در این مناطق مستعمره کارشناسانی داشتند که برای آنها مقاله بنویسند و این مقالات در ویرایش دوم به لحاظ منابع و محتوی به روز شده اند (← بُثوُرث[۵۸]، ص ۱۰۱-۱۰۳؛ د. اسلام، ویرایش سوم، مقدمه، ص v؛ برای دلیل پیدایش ویرایشهای جدید ← قس اسعدی، ص ۱۷۱). در عین حال باید توجه داشت که ویرایشها هر کدام مکمل دیگری است و با رجوع به یکی نمی توان از دیگری بی نیاز شد. تصمیم برای تهیۀ ویرایش دوم در بیست و یکمین کنگرۀ بین المللی شرق شناسان در ۱۹۴۸ در پاریس گرفته شد (اسعدی، همانجا).
مسلمانان که عموما به مطالعات شرق شناسی بدبین بوده اند، انگیزه های دیگری چون اهداف استعماری و نقد آموزه های اسلامی برای طراحان د. اسلام برشمرده اند. از این رو آنان ابتدا مواجهه ای منفی و سپس مواجهه ای انتقادی با این اثر داشته اند. در اینجا به مواجهه های منفی در تفسیر انگیزه های شرق شناسان اشاره و در بخش پیامدها گزارشی از مواجهۀ انتقادی آنان ارائه می شود.
یک دلیل مواجهه منفی این بود که با توجه به وضعیت جوامع مسلمان در ابتدای قرن بیستم دولتهای استعمارگری چون فرانسه، هلند و بریتانیا به شناخت نظام مند و دائره المعارفی از فرهنگ و تمدن مسلمانان بویژه از مناطق مستعمره خود نیاز ضروری داشتند. گسترش قلمرو امپراطوری عثمانی تا قلب اروپا یکی دیگر از نگرانیهای اروپائیان بود و همین که نسبت مدخلهای مربوط به فرهنگ عثمانی، ترکیه و شمال افریقا در د. اسلام از مدخلهای عربی و فارسی بیشتر است، خود قرینه ای است بر این که اهداف صرفا علمی در طراحی د. اسلام وجود نداشته است (← دانشنامه ایران و اسلام، ج۱، مقدمه، ص ۲۱؛ اسعدی، ۱۵۹-۱۶۰).
دلیل دیگر مواجهه منفی مسلمانان با د. اسلام منشا اعتقادی داشت که به تفاوت در روش مطالعۀ اسلام باز می گردد (← ادامه مقاله). به نظر مسلمانان، روش غیر مسلمانان در مطالعۀ اسلام به لحاظ اعتقادی با باورهای رایج مومنان نسبت به دین شان سازگار نیست. گفتنی است مطالعات اسلامی تا قرن نوزدهم کمتر صبغه دانشگاهی داشت و غالبا از سوی کشیشان مسیحی که اسلام را به عنوان بزرگترین رقیب خود تلقی می کردند، پیگیری می شد. این گروه در پی این بود که ضمن تعیین موقعیت حوادث تاریخ اسلام در سیر تمدن بشری، با نقد متون و ارائه تحلیلهای تاریخی، وامگیریهای فرهنگ و تمدن مسلمانان از سایر ادیان مثل زردشتی، یهودی و مسیحی و سایر تمدنهای همجوار مثل تمدنهای ایرانی و یونانی را آشکار کند و آموزه های اسلامی را تحقیر. در این مسیر نظریه های آنان از نظر مسلمانان گاهی مردود، گاهی مغرضانه و گاهی کار نویسندگان یهودی تلقی می شد (← اسعدی، ص ۱۵۶، ۱۵۹-۱۶۰؛ عوض، ۸-۹؛ تقی زاده، ص ۱۷۴، ۱۸۱، ۲۴۴). مسلمانان با این فرض که تدوین د. اسلام در ادامه همان رویکرد کشیشان یهودی و مسیحی نسبت به اسلام است، مواجهه ای منفی با آن داشتند (← <دائره المعارف دین[۵۹]>، ذیل Islamic Studies، ص ۴۵۷-۴۵۸؛ قرشی، ص۲۵، ۲۸). در مقابل، شرق شناسان در معرفی روش خود معتقدند تاریخ همانند خطی است مستقیم که تمدن بشر در سیر تاریخی این خط شکل گرفته و هر تمدنی در این مسیر باشد، سزاوار شناختن است. فرهنگ و تمدن اسلامی نیز از آن رو که در مسیر این خط قرار گرفته است، حلقه ای از این زنجیره به شمار می رود و ضرورت دارد در مطالعات اسلامی به عنوان یکی از شاخه های شرق شناسی، زمینه ها و علل عینی پیدایش و تکوین اسلام، در برابر علل متافیزیکی، شناخته شود. کار شناخت فرهنگ و تمدن اسلامی از نظر مستشرقان همانند حفاری در تاریخ و نوعی باستان شناسی فرهنگی است و با روشی توصیفی[۶۰] انجام می شود و نه لزوما شناخت اعتقادها و باورهای مسلمانان آن گونه که خود توصیف می کنند (←< دائره المعارف دین>، ذیل Islamic Studies، ص ۴۵۸-۴۵۹؛ ایزوتسو، مقدمه معصومی همدانی، ص ۱۹؛ شرق شناسی*). اما اسلام در نظر مومنان یک هنجار و یک آرمان الهی است و در روش مطالعۀ هنجاریِ[۶۱] اسلام فرض بر این است که مطالعه و تحقیق مسلمان برای آن است که برمعرفت خود نسبت به حقیقت دین بیفزاید ولی در نظر اسلام شناسان غیر مسلمان، اسلامِ موجود شامل همه اَشکال، اعمال و جنبشهایی که در جوامع مسلمان هست، یک موضوع مطالعه یا نوعی نماد برای کانون تحقیقات دانشگاهی است. در نظر آنان حقایق ازلی اسلامی آن گونه که در جوامع مختلف مسلمان ظهور و بروز پیدا کرده و به تمدن و فرهنگ تبدیل شده موضوع بحث است و از این رو، اعمال و اعتقادات یک گروه از مسلمانان برتر از گروه دیگر نیست و همۀ این تمدن جهانی سزاوار شناختن است (← <دائره المعارف دین>، ذیل Islamic Studies، ص ۴۵۷-۴۵۸؛ د. اسلام، ویرایش سوم، مقدمه، ص v). گذشت زمان و مواجهۀ انتقادی بعدی جوامع دانشگاهی مسلمانان با د. اسلام نشان داد که تدوین این اثر در قرن بیستم با ابتنا بر روش کلاسیک شرق شناسان در مطالعات اسلامی انجام شده است، هر چند هنوز در بعضی مقالات می توان نمونه هایی از روش و رویکرد جدلی سابق را نیز یافت (← ادامه مقاله).
تحلیل ساختار، محتوا و روش
در این بخش از مقاله با تاکید بر ویرایشهای اول و دوم ساختار د. اسلام توضیح داده می شود. از آنجا که جوهرۀ هر اثر دائره المعارفی با ایجاز همراه است، تعداد واژگان هر مقاله متناسب با اهمیت آن و اطلاعات و پژوهشهای موجود تنظیم شده است. از این رو ممکن است با توجه به تحقیقات جدیدتر یک مدخل در ویرایش اول، در تکمله، در ویرایش دوم و احتمالا در ویرایش سوم مقاله داشته باشد. علاوه بر این ممکن است مطلب جدیدی در بارۀ موضوعی پیدا نشده و آنچه در ویرایش اول آمده (برای نمونه مقاله یونس پیامبر) همچنان از اعتبار لازم برخوردار باشد و از این رو مقاله جدید نوشته نشده است. بعضی مقاله ها مثل پاره ای از مقالات فقهی جوزف شاخت و مقاله هایی که مینورسکی[۶۲] دربارۀ ایران و یا ونزینک[۶۳] درباۀ فرقه های اسلامی نوشته صرفا به لحاظ منبع در ویرایش دوم به روز شده اند (← بثورث، ۱۰۱-۱۰۳). برای اجتناب از طولانی شدن مقاله ها در د. اسلام فهرستی از منابع اولیه پربسامد[۶۴] و نام اختصاری مجلات،[۶۵] آثاری که با دورۀ زمانی مشخصی چاپ می شوند، در دو فهرست جداگانه و مولفان و دانشگاههای محل کار آنان در ابتدای هر جلد در ویرایش دوم معرفی شده اند، علاوه بر آن که نام آنها در انتهای هر مقاله پس از فهرست منابع آمده است. به دلایلی از جمله انتخاب یک روش معین و احتمالا اعتماد به نویسنده، غالب مقاله ها دارای ارجاعات درون متنی نیستند و به درج فهرست منابع در انتها اکتفا شده است. از جمله ویژگیهای فهرست منابع در همۀ ویرایشها تبعیت از یکی از الگوهای رایج بین المللی است. اما گاهی سرویراستاران با فقدان مشخصات کتابشناختی در آن دسته از کتابهای چاپ کشورهای اسلامی که بدون تاریخ[۶۶]، بدون محل نشر[۶۷] و بدون ناشر بودند، مواجه شدند. برای نشان دادن هر یک از این نقائص از علامت اختصاری مشخصی استفاده شده است. برای ضبط دقیق کلمات عربی، فارسی، ترکی، اردو و سیریلی نظام آوانگاری[۶۸] طراحی شد که به خواننده اعم از آن که انگلیسی زبان باشد یا نه، تلفظ صحیح کلمه را خاطر نشان کند. این نظام خاص که در اول هر جلد (برای نمونه← د. اسلام ۲، ج۱، ص xiii) معرفی شده در بسیاری از مواقع بیش از آن که به سود خوانندۀ انگلیسی زبان باشد به خواننده مسلمان از ملیتهای مختلف در شناخت اِعراب صحیح کلمه و شناخت لحن دیگر ملل مسلمان کمک می دهد. از آنجا که در این نظام علاوه بر حروف، صداها نیز با حرف ضبط شده اند، رعایت لحن های مختلف مسلمانان کار آوانگاری را سخت کرده و از این رو مبنای اولیه سرویراستاران لهجۀ عربی و سپس ترکی بوده است. در نتیجه، مثلا برای فارسی زبانان قرائت بعضی از کلماتی که با نظام آوانگاری به کار رفته در د. اسلام ضبط شده اند، مثل مُشارَکَت، مُذاکَره، مُباحَثه، کَیخسرو، کِسری، قُبرُس، رَشوَه، بَخشیش، استاذ، سعد الدَولَه، شُورا و نَورُوز نامانوس و در مواردی غلط اند. اما در مقاله حاضر برای آسانی کار خواننده در یافتن مقاله های د. اسلام، نام مدخلها با همان صورت چاپ شده و در مواردی که احتمال یافتن مقاله برای خواننده سخت باشد، در پانویس صورت لاتینی آن هم آمده است. نباید فراموش کرد که از ابتدای دورۀ چاپ تا دهه هفتاد میلادی کار حروفچینی کتابها و مجلات با ماشین تایپ و بدون برنامه رایانه ای انجام می شد و طبیعی بود که با به کار گیری نهایت دقت، غلطهای مطبعی در هر اثری پیدا شود و تصحیح دوبارۀ آنها زحمت فراوانی داشته باشد. از این رو در صفحات اولیه هر جلد غلطهای مطبعی و صورت صحیح آنها[۶۹] خاطر نشان شده اند (برای نمونه ← د. اسلام ۲، ج۱، ص xix- xiv).
در ساخت محتوای هر دو ویرایش، مدخلها یعنی عنوانهای اصلی مقالات، که انتخاب آنها سختترین بخش طراحی یک دائره المعارف است، نقش اصلی را داراست. تعداد مدخلها و به تبع آن میزان محتوا در ویرایش اول و دوم به طور چشمگیر متفاوت است. دربارۀ چگونگی انتخاب و طراحی اولیۀ مدخلها در حدود صد سال قبل، تا آنجا که تحقیق شد، هیچ گزارشی به دست نیامد اما با انتشار فهرست نامه در ۲۰۰۹ قلمرو مطالب ویرایش دوم و جزئیات طراحی مولفان بر خوانندگان واضح تر شد. با نگاهی به فهرست نامه می توان گفت طرح کلی مولفان د. اسلام این بوده که شناختی از همۀ جنبه های اسلام از جمله پدید آورنده، بستر جغرافیایی و تاریخی، درونمایه، تحولات تاریخی و بسط دهندگان آموزه های اسلامی و همۀ جنبه های فرهنگ مسلمانان در اختیار مخاطبان قرار دهند. بنابر این می توان گفت در تهیه مدخلها، جنبه های فوق مورد توجه بوده است. در بخش پدید آورنده، شخص پیامبر اکرم حائز اهمیت درجه اول است و در ذیل مقاله هایی چون محمد،[۷۰]سیرَه، معراج،[۷۱] اُمّی،[۷۲]و عصمت،[۷۳] ایشان و در مقاله هایی مانند عبدالله بن عبدالمطلب، آمِنَه، خدیجَه، فاطمَه، عایشَه، حَلیمَه، حَفصَه، ماریَه، مَیمونَه، صَفّیَه و سَودَه[۷۴] بستگان پیامبر معرفی شده اند. در درجۀ بعد علاوه بر مدخل صَحابَه[۷۵]، حدود شصت تن از آنان از جمله خلفای راشدین مقاله های مستقل دارند (برای اسامی آنها ← ج۱۳، ص۱۰۰). چهار مدعی پیامبری نیز به عنوان مخالفان پیامبر مقاله دارند: حامیم، مُسَیلَمَه، سَجّاح و طُلَیحَه.
معرفی بستر تاریخی و جغرافیایی پیش از پیدایش اسلام، با مقاله هایی ناظر به این دوره مانند جزیره العرب، جاهلیه، اله؛ معرفی حدود بیست بت چون ذوالخُلَصاء، هُبَل، نار، اِساف، اللات، نائلَه، مَناف، مَنات، سُعَیر و یَعوق؛ معرفی افراد سرشناسی چون بکر بن وائل، حاجب بن زُرارَه، قُوصَی و قُسّ؛ معرفی فرقه های یهودی مسیحی ساکن مکه و مدینه مانند یعقوبیان[۷۶] صورت گرفته است. در معرفی هر یک از تمدنهای مهم چون مصر، ایران و ترکیه بخشهایی به دورۀ پیش از اسلام این تمدنها اختصاص یافته است.
معرفی درونمایۀ آموزه های اسلامی بخشهای زیادی از این دائره المعارف را به خود اختصاص داده است. علاوه بر مدخل قرآن،[۷۷] مدخلهای دیگری چون سوره، آیه، بَسمَله، مُصحَف، مُقطَّعات، اِعجاز، اُمُّ الکتاب، نام دوازده سورۀ قرآن بعلاوه مدخل مُعَوَّذتین و مُسّبَحات به معرفی قرآن اختصاص یافته است. حدود شصت اصطلاح قرآنی مانند حنیف، فرقان، حق، رزق، فقیر، حزب و فتنه مقاله مستقل دارند. در بخش دیگری در معرفی سنت علاوه بر مدخل سنت،[۷۸] حدیث، حدیث قدسی، اصول الحدیث، خبر و خبر الخاصه (خبر واحد) مدخل اند. یکی از بلندترین مقالات مربوط به معرفی اسلام، خود مقاله اسلام است. از دیگر مقالات مربوط به این زمینه می توان از مقالات اعتقادی مثل عقیده، توحید، نبوت، شرک، شَفاعه، شَقاوَه، آخرت، برزخ، قیامه، شهاده، و مقالات فقهی مثل فقه[۷۹]، شریعه[۸۰]، قصاص،[۸۱] عرُف، ارث، کافر، مُرتد، روزه، حج، وضو، نماز، زیارت، عبادت، زکات و جهاد، و مقالات اخلاقی مثل ادب، اخلاق، مَحاسن و مساوی، تحسین و تقبیح نام برد. باورهای مردم عادی نیز در ذیل مدخلهایی چون انشاءالله ماشاءالله، سِحر، نِیرنج، رُقعه، جن، چشم زخم، دیو و غول بررسی شده اند.
در بخش تحولات تاریخی، جغرافیا و تاریخ همۀ جهان اسلام مد نظر بوده است. از این رو، تاریخ خلفا از صدر اسلام تا فروپاشی نظام خلافت عثمانی در ۱۹۲۴ در ذیل مدخلهای خلیفَه، خَلافت و نام هر یک از خلفا بررسی شده است. همه تمدنهای قدیم مثل ایران، مصر، عثمانی، در ذیل همین نامها و نیز در ذیل نام سلسلۀ های مختلف و اشخاص مشهور این تمدنها، و کشورهای جدید التاسیس قرنهای نوزدهم و بیستم مقاله دارند. فرقه های مختلف اسلامی ذیل نام آنان، مباحث نظری تاریخ ذیل تاریخ و مباحث نظری جغرافیا ذیل جغرافیا، اقلیم، اُستوا، خَریطَه، قُبَه، تَخطیط الحدود، مشرق، مغرب و صوره الارض بحث می شود. فرهنگ شامل زبان، آداب و رسوم، ادبیات؛ جغرافیا شامل معرفی کوهها، دریاها و شهرها؛ و تاریخ کشورهای ایران، اردن، اتیوپی، عراق، هند، پاکستان، اندونزی، مالزی، ترکیه، تانزانیا، تونس، نیجریه، مراکش، اسپانیا، سودان، عربستان، سوریه، فلسطین، سومالی، پرتغال (بُرتُقال)، عمان، کویت و یمن در ذیل این نامها به طور نسبتا کامل بررسی شده اند. مناطق نفت خیز مانند عَبادان، ابقیق، بحرین، حَسا، خارک، خوزستان، کِرکوک، ظهران، ینبوع مقاله مستقل دارند. تحولات دورۀ مدرن کم و بیش همۀ کشورهای اسلامی در ذیل مدخلهای دُستور یا قانون اساسی، المَجلّه،[۸۲]یا اولین قانون مدنی در کشورهای اسلامی، مَجلِس، مَحکَمَه، صِحافَه، جَریدَه، مَطبَعه، امتیازات، تنظیمات، اصلاح، آزادی، بَلَدیَه و حزب و نیز ذیل نامهای افراد تاثیر گذار در این تحولات مورد توجه است.
شاید به جرات بتوان گفت دو سوم د. اسلام به معرفی بسط دهندگان آموزه های اسلامی اختصاص یافته است. بسیاری از تابعین، بعضی امامان شیعی زیدی، اسماعیلی و همۀ امامان اثنی عشری جز امام نهم ودهم، قُرّآء مشهور قرآن، بسیاری از محدثان، مشهورترین فقهای پیش و پس از پیدایش مذاهب فقهی رسمی، مشهورترین متکلمان مسلمان پیش و پس از پیدایش گروههای معتزلیان و اشاعره تا قرن معاصر، مشهورترین فیلسوفان، مورخان، فهرست نگاران، عالمان علوم طبیعی، عرفا، شاعران، موسیقی دانان، و آواز خوانان مناطق اسلامی در سده های مختلف و گاهی آثار برجستۀ این عالمان مقاله مستقل دارند. همچنین غیر مسلمانان و کسانی که تغییر آئین دادند و در بسط آموزه های اسلامی تاثیر گذار بودند، مانند یهودیان و مسیحیان ساکن مناطق اسلامی مثل کعب الاحبار، عبدالله بن سلام، ابوعیسی اصفهانی، ابونَظاره، حَسدای بن شَپروط، ابن کمونه و ابن میمون مورد توجه قرار گرفته اند. مراکز و مکانهای گسترش این علوم نیز معرفی شده اند.
معرفی جنبه های مختلف فرهنگ و تمدن مسلمانان با این مدخلها محقق شده است: مدخلهای مربوط به آداب و رسوم مثل عادت، ادب، عرف، تنظیم النسل؛ مدخلهای مربوط به مشاغل مثل کاتب، عَطار، جانباز، تَرجُمان، بقّال، طبّاخ، تمّار، طحّان، صرّاف؛ مدخلهای مربوط به معرفی انواع غذاها، میوه ها و نوشیدنی ها؛ مدخلهای مربوط به سبک و ابزار معماریهای به کار رفته در ساخت مساجد، مناره ها، قبرها و بناهای شهری؛ مدخلهای مربوط به موسیقی مثل غناء، مقام، ایقاع، دَف، غَیطَه، نفیر، سنتور، اُرغَن ونای؛ مدخلهای مربوط به گلها و گیاهان و درختهایی که در مناطق اسلامی مورد توجه قرار گرفته اند مثل نرجس، سوسن، جُلنار، مریم، زعفران، آس، بَسباس، و اَبنوس، عَفص، نَجم، نخل، ساج و هَلیلَج.
همۀ مدخلها در د. اسلام با حروف انگلیسی و به زبان اصلی آوانگاری شدند و از این رو برای خوانندۀ انگلیسی زبان غیر متخصص در مطالعات اسلامی یافتن مقالۀ مورد نظر سخت بود. مثلا اگر خواننده می خواست بداند در فرهنگ اسلامی در باب زَلزَله چه گفته شده است باید ابتدا به فرهنگ لغت مراجعه می کرد و معادل earth quick در زبان عربی را می یافت و سپس با کمک فهرست نامه به د. اسلام مراجعه می کرد. این اشکال در ویرایش اول و دوم تا قبل از آن که فهرست نامه کامل چاپ شود، حدود صد سال، وجود داشت. اما در جلد سیزدهم، دو نوع فهرست برای خوانندگان طراحی شد. در بخش اول (ج۱۳، ص ۱-۱۳۶) عناوینی به زبان و ترتیب الفبای انگلیسی طراحی شدند و آنگاه تقریبا عنوان همۀ مقاله ها ذیل این عناوین جای گرفتند و طبیعی است که یک مقاله در ذیل چند عنوان قرار گیرد. در بخش دوم (همان، ص ۱۳۶-۵۸۷) اصطلاحات شامل مفاهیم و موضوعات به کار رفته در د. اسلام هر یک در دو تا سه سطر تعریف شده اند و نشانی مکانهایی که خواننده می تواند مطالب مورد نظر خود را در ۱۲ جلد دیگر بیابد، ارائه شده است. در این بخش نیز اصطلاحات بر اساس آوانگاری فارسی، عربی، ترکی الفبایی شده اند و باز برای خوانندۀ انگلیسی زبان یافتن معنای اصطلاح مورد نظر آسان نیست. مثلا تعریف قهر و قدرت خداوند در ذیل قاهریَه[۸۳] آمده و انگلیسی زبان باید ابتدا معادل عربی omnipotence را بداند تا بتواند به تعریف دست پیدا کند. اما در ویرایش سوم د. اسلام این اشکال رفع شده و مبنای ضبط مدخلها زبان انگلیسی است. برای مثال مقالۀ الف لیله و لَیلَه[۸۴] در ویرایش اول (ج۱، ص ۲۵۲-۲۵۶)، تکملۀ ویرایش اول (ص۱۷-۲۱)، ویرایش دوم (ج۱، ص ۳۵۸-۳۶۴) زیر همین نام و در ویرایش سوم ذیل Arabian Nights آمده است.
روشهای مطالعات اسلامی در غرب و به تبع آن روش نگارش این مقالات به صورت دائره المعارفی موضوع مهمی است که برای مسلمانان هم چنان خالی از ابهام و ایراد نیست. به طور خلاصه می توان گفت روشی که در د. اسلام به کار گرفته شده در دو سطح قابل بررسی است؛ یکی در سطح گردآوری اطلاعات و داده ها و دیگری در مقام تبیین و نتیجه گیری. در بخش اول ترجیح منابع اولیه قدیمی بر منابع متاخر یک اصل پایدار است یعنی هر چه قدیمی تر اصیل تر. ثانیا نگاه انتقادی به منابع اولیه و تردید در وثاقت آنها، یک پای ثابت دیگر تحقیق است و ثالثا در انتخاب منابع دست دوم و چندم، هر چه تحقیق جدیدتر بهتر. از آنجا که اولین منابع نوشته شده در تاریخ اسلام و اولین روایات مکتوب، با سه ملاک شهرت، سازگاری با فرضیه ابتدائی محقق و انسجام درون متنی، بر منابع بعدی که احتمال بازسازی در آن قوی است، اولویت دارد، ملاکهای مورد قبول گروههای مسلمان در صحت و سقم سند و راوی مورد توجه قرار نمی گیرد. در سایه همین رویکرد است که علاقۀ مستشرقان، بیشتر به زبان شناسی تاریخی یا فیلولوژی، به تحقیقات تاریخی، به شناخت نسخه های خطی و به تشکیک در وثاقت متون مقدس اسلامی معطوف است تا دانستن درونمایه آموزه های اسلامی. در بخش دوم یعنی در مقام تبیین، روش تحقیق و نگارش مقاله ها در د. اسلام بیشتر مبتنی بر نگاه به تاریخ با دید پوزیتیویستی[۸۵]و گاهی ترکیبی از این روش با روش پدیدار شناسی[۸۶] است. حامیان روش پدیدار شناسی از ارزشها و باورهای اقوام استفاده می کنند تا تاریخ آن اقوام را “بفهمند” ولی حامیان روش تاریخی از تاریخ برای “تبیین” ارزشها و باورهای اقوام کمک می گیرند. به عبارت دیگر، پدیدار شناسان صرفا با معنای اندیشۀ دینی مومن چه آگاهانه باشد و چه ناآگاهانه، سر و کار دارند اما صاحبان نگاه تاریخی با عملکرد آن اندیشه در تاریخ و رابطۀ آن با عوامل تاریخی اجتماعی و بدون دخالت عوامل متافیزیکی (← باجی، مقدمه عبدالمجید ترکی، ص ۱۱-۱۶، ۲۶-۳۶، ۵۴-۵۹؛ براون[۸۷]، ص ۴-۸؛ رفودن، ص ۶۳-۶۴؛ قس اسعدی، ص ۲۳-۲۴، ۱۵۴، ۱۶۳-۱۶۴که تعریفهای دقیقی از این روشها ارائه نکرده است؛ نیز برای توصیف و نقد روش نگاه تاریخی از دیدگاه مکتب آنال[۸۸] و محمد آرکون ← مطالعات اسلامی*). از این روست که در د. اسلام تاریخ، زبان شناسی تاریخی و نگاه تاریخی وزنۀ سنگین و همیشه حاضر در همۀ مقاله هاست. با توجه به این روش، می توان گفت غالب مقالات تاریخی، هر چند در شیوۀ گزینش منابع و شیوۀ استنتاجها انتقادهایی از سوی مسلمانان بر آنها وارد است (برای انتقادهایی بدون توجه به روش نویسندگان د. اسلام ← تقی زاده، ص ۱۷۲-۱۷۳، ۲۴۷، ۲۶۲-۲۶۳، ۲۶۶، ۲۷۵، ۲۹۸-۲۹۹)، از قوت خوبی برخوردارند، برخلاف مقالات مفهومی که چنین نیستند، یا به این دلیل که موضوع مورد علاقۀ مولف نبوده، یا آن که به اندازۀ اهمیت آن موضوع در تاریخ اندیشه، بدون توجه به خاستگاه متافیزیکی آن، مورد توجه قرار گرفته است.
پیامدها
با انتشار د. اسلام غالب مجامع علمی مسلمانان این کار بزرگ را ستودند هر چند خطاهایی فاحش گاهی در مطالب، ضبط اسامی و تاریخهای تولد و درگذشت اشخاص می دیدند. طبیعی بود که این اثر با توجه به وسعت گسترۀ آن حاوی دیدگاههای همۀ گروههای اسلامی نباشد و به گروهی بیشتر توجه کند و به گروهی کمتر. نیز طبیعی بود که در انتخاب مدخلها و نگارش مقاله ها با روش خود نتواند رضایت همگان را جلب کند. علاوه بر انتقادهای محتوایی به حقی که بر بعضی مقاله ها وارد بود، هر گروه مسلمان اعتراض داشت چرا فلان مدخل انتخاب شده است و بهمان مدخل فراموش (← دائره المعارف الاسلامیه، چاپ اول، بی تا، مقدمه، ص۶؛ حمیدالله[۸۹]، ص۲۴۴؛ یارشاطر، ج۱، مقدمه، ص ۱۹-۲۲؛ قرشی، ص۲۵؛ دایره المعارف تشیع، ج۱، مقدمه، ص چهارده و پانزده؛ دایره المعارف بزرگ اسلامی، ج۱، مقدمه، ص هشت). شاید مهمترین امتیاز این اثر را بتوان در این نکته دانست که بستری برای آشنایی و گفتگوی غیر خصمانه مذاهب اسلامی در نقاط مختلف جهان برای خود مسلمانان فراهم کرد. با رجوع به این اثر هر یک از فرقه های اسلامی می توانند از عقاید دیگر گروههای مسلمان کم و بیش اطلاعات بی طرفانه ای بدست آورند. از این رو، در مواجهۀ اولیه با این اثر بعضی کشورهای اسلامی تصمیم به ترجمۀ آن گرفتند ولی پس از اطلاع از نواقص کار د. اسلام تصمیم گرفتند به ترجمه بیشتر مقاله ها، به استفاده از عناوین مدخلها و به تالیف مقالاتی با حفظ الگوهای د. اسلام، دست بزنند. در این سیر، اولین گروه مصریان بودند، سپس ترکها و بعد پاکستانیها و در آخر ایرانیان. در فضای علاقه به ترجمه د. اسلام، فراخوانی برای تهیه نسخۀ اندونزیایی این اثر داده شد ولی به مرحلۀ عمل نرسید. تفصیل فرآیند ترجمه و تبدیل آن به رویکردی انتقادی نسبت به د. اسلام و تهیه دائره المعارفهایی جایگزین به سبک آن در اینجا متناسب با حجم مقاله بررسی می شود.
مصریان از ۱۹۳۳ با هدف ایجاد وحدت فرهنگی در عالم اسلامی به ویژه در جهان عرب به ترجمه ویرایش اول د. اسلام با تکیه بر نسخۀ انگلیسی و فرانسوی زیر عنوان دائره المعارف الاسلامیه دست زدند. کار ترجمه زیر نظر احمد شنتناوی، ابراهیم زکی خورشید، محمد ثابت فندی و عبدالحمید یونس انجام شد (صفحه عنوان چاپ اول، بی تا). هر کدام از مقاله ها حاوی خطائی یا به نظر سرویراستاران ناقص بود ، در پانویسها یا به عنوان تکمله یا مقاله مستقل از سوی یکی از متخصصان مطالبی به آن اضافه می شد مثل مقاله تفسیر قرآن نوشته امین الخولی یا مثل پانویسیهای مقاله ا، آبان، ابراهیم. این مرحله از کار ترجمه تا ابتدای حرف عین (عارفی باشا) در پانزده جلد پیش رفت (همان، مقدمه). اما از ۱۹۶۹ با نگاهی به ویرایش دوم د. اسلام و ملاحظۀ مدخلهای جدید ترجمه مجددی زیر نظر همان سرویراستاران و همکارانی جدید دوباره آغاز شد. این بار ترجمه از حرف الف تا حاء بیشتر پیش نرفت و کار در شانزده جلد متوقف شد. گفته می شود کار ترجمۀ مدخلها تا حرف ی در دستور کار پاره ای از دانشگاههای مصر قرار دارد. علی رغم اشتیاقی که در جهان عرب نسبت به ترجمه د. اسلام وجود داشت اما با توجه به وسعت کار در ویرایش دوم و نیز درگذشت پیشگامان مترجم و سرویراستاران عرب، این حرکت ادامه پیدا نکرد. تا این که در نیمه های دهۀ ۹۰ میلادی حرکت نویی برای ترجمه، به اهتمام شیخ سلطان بن محمد قاسمی عضو مجلس اعلای امارات متحده عربی و همکاری دو ناشر مصری دوباره آغاز شد. این بار دست اندرکاران به سرپرستی سمیر سرحان مدخلهای دارای اهمیت را از ویرایش اول و دوم انتخاب و ترجمه و بسیاری از مدخلهای مربوط به نام شعرا، اماکن و اشخاصی که در جلدهای اولیه ویرایش دوم به نظر آنان دارای اهمیت نبود، حذف کردند. مقالات ترجمه شده به ترتیب الفبای زبان عربی چاپ شده اند. در پاره ای از مقالات همان توضیحات انتقادی ترجمۀ اول در پانویس ها وجود دارد واگر در چاپ اول نام مولف مقاله به طور سهوی درج نشده مثل مقاله ابن مسکویه این اشکال در چاپ جدید هم تکرار شده است. این ترجمه در ۳۲ جلد همراه با فهرست اعلام، اماکن و حوادث تاریخی در ۱۹۹۸ زیر عنوان موجز دائره المعارف الاسلامیه منتشر شد (موجز دائره المعارف الاسلامیه، ۱۴۱۸، مقدمه، ص ز، ح، ک). ارزیابی این اثر از حوصله این مقاله خارج است ولی در نگاه اولیه از متن مقدمۀ سرویراستاران و ناشر نمی توان فهمید معیار اهمیت در انتخاب و یا حذف مدخلها چه بوده است. نیز نمی توان فهمید مقالاتی که در ویرایش دوم د. اسلام بعد از ۱۹۹۷ یعنی از حرف T تا Z چاپ شدند، به کلی نادیده گرفته شده اند و باید این نکته را از سال نشر مقاله های مذکور دریافت. در سراسر جلدها بر خواننده معلوم نیست مقاله ها از کدام ویرایش د. اسلام انتخاب شده اند؛ مثلا مقالۀ یهود از ویرایش اول، آدم از ویرایش دوم و ابرهه از هر دو ویرایش. در کنار نام مولفان اصلی در بعضی مدخلها مثل یهود، آمِر باحکام الله، آمنه، ابن حزم نام مترجم عربی اضافه شده ولی در همۀ مقاله ها این روند طی نشده است. از دیگر بی نظمی ها و اغلاط مطبعی این اثر حتی در صفحات حقوقی می گذریم.
با صلاحدید وزارت معارف ترکیه و زیر نظر دانشکدۀ ادبیات دانشگاه استانبول کار ترجمۀ د. اسلام ویرایش اول به زبان ترکی در ۱۹۴۰ آغاز شد و در ۱۹۸۸ در سیزده جلد به پایان رسید. مقاله ها به ترتیب الفبای ترکی منتشر شدند. ابتدا قرار بود همۀ مدخلها بدون دخل و تصرف ترجمه شود و مسئولیت مطالب آن بر عهدۀ مولفان باشد اما با پیشرفت کار و معلوم شدن پاره ای از اشتباه های کوچک و بزرگ و فقدان پاره ای از مدخلهای لازم، مقرر گردید مطالب انتقادی و تکمیلی به صورت ذیل، تکمله یا مقاله مستقل از سوی گروهی از مولفان آماده شود (د.ا. ترک، ص xvii-xviii). در جلدهای نخست د. اسلام دربارۀ بعضی اشخاص زنده مقاله نوشته شد ولی بعد تصمیم سرویراستاران تغییر کرد و صرفا برای اشخاص فوت شده مقاله نوشتند. مترجمان ترک از ابتدا همۀ مقالاتی را که دربارۀ اشخاص زنده نوشته شده بود، حذف کردند (همان، ص xix). در عمل متولیان تدوین د.ا. ترک مقالات مستقلی چون مقاله آتاتورک، وِرد و ذوالنون، علاوه بر ترجمه، تالیف کردند ولی بر کمتر مقاله ای ذیل یا تکمله و انتقادی نوشتند. از ۱۹۸۳ موسسه دائره المعارف اسلام وابسته به سازمان اوقاف ترکیه با هدف تالیف دائره المعارفی اسلامی در قلمروهای مختلف مطالعات اسلامی و فرهنگ و تمدن مسلمانان با عنوان < د. ا.د. ترک>[90]تشکیل شد. متولیان این موسسه با همکاری محققان مسلمان غیر ترک با الگو گرفتن از د. اسلام لایدن ۲۲ هزار مدخل انتخاب کردند. چنان که در مقدمه جلد اول (بدون صفحه شمار) آمده این مدخلها علاوه بر موضوعات اسلامی به آن دسته از موضوعات غیر اسلامی هم ناظر است که به گونه ای به جهان اسلام مربوط می شود. مخاطبان آن عموم مردم، محققان و متخصصان در قلمرو مطالعات اسلامی فرض شده اند، و به گمان نویسندگان اشتباهات دائره المعارفهای دیگر در آن اصلاح شده و نماد غرور و اطمینان به میراث فرهنگ اسلامی است در زمانه ای که دنیای اسلام بر دون پایگی بلند مدت خویش در برابر غرب مدرن در حال فائق آمدن است. جلد اول آن در ۱۹۸۸ در استانبول منتشر شد و با این که از ابتدا پیش بینی سی جلد شده بود، تا سال ۲۰۱۰ جلد ۳۸ آن تا حرف s مقالۀ شریف مرتضی (Serif el-Murtaza) منتشر شده است. ترجمه این اثر به انگلیسی در دستور کار قرار دارد و همین که مقاله ها به پایان برسد، به ترتیب الفبای انگلیسی تنظیم و منتشر خواهد شد (رجوع کنید به وودهِد[۹۱]، ۳۱۴- ۳۱۶).
ترجمه د. اسلام به اردو از ۱۹۵۰ در دستور کار محققان پاکستانی دانشگاه پنجاب و لاهور قرار گرفت و به این دلیل که با شروع جنگ جهانی دوم زبان اردو از زبان رسمی پاکستان حذف شد، تا ۱۹۵۹ آماده سازی مقدمات آن به طول انجامید (تکمله، ج۱، مقدمه، ص ۲، ۵؛ حمیدالله، ص ۲۴۴). با انتشار ویرایش دوم د. اسلام در ۱۹۶۰ سرویراستاران پاکستانی به سرپرستی محمد شفیع تصمیم گرفتند در انتخاب مقاله ها به ترکیبی از ویرایش اول و دوم د. اسلام اتکا کنند و در مواردی که به نظر آنان مقاله ها نقص داشت یا اصلا نوشته نشده بود، یا دست به تالیف مقاله بزنند و یا خواننده را به تکمله ارجاع دهند و کار ترجمه را متوقف نکنند. آنها تجربۀ اعراب و ترکها را پیش روی خود داشتند و می توانستند نسخۀ خود را بهتر از آنان تنظیم کنند. در ۱۹۶۳ جلد اول ترجمه زیر عنوان اردو دائره المعارف الاسلامیه در لاهور به ترتیب الفبای اردو و با خط نسخ منتشر شد. مقاله های ترجمه شده علاوه بر نام مولف و نام مترجم، این علامت * را در ابتدای مقاله دارد و مقاله های تالیفی نام مولف و علامت Ä. این اثر در ۱۹۹۳ در ۲۳ جلد و یک جلد ایندکس زیر عنوان جلد ۲۴ به پایان رسید. پس از این مرحله، کار تدوین تکمله، این بار هم حاوی مقاله های ترجمه ای و تالیفی، آغاز و تاکنون دو جلد از آن چاپ شده است؛ جلد اول از “آب” تا “افراغه” در ۱۴۱۳/۲۰۰۲ و جلد دوم از “افرنج” تا “بیون” در ۱۴۲۹/۲۰۰۸. کار تکمیل تکمله در حال انجام است و پاکستانیها معتقدند سر ویراستاران د. اسلام می توانند در نسخۀ جدید خود از اصلاحات و مقالات تالیفی آنان استفاده کنند (خالدی[۹۲]، ۷۹-۸۱؛ حمیدالله، ۲۴۶-۲۴۷).
در ایران ابتدا تصمیم بر ترجمۀ صرف د. اسلام بود ولی با تشکیل هیئت علمی به سرپرستی احسان یارشاطر بنا بر تدوین دائره المعارفی ایرانی زیر عنوان دانشنامه ایران و اسلام حاوی منتخبی از ترجمه مقاله های ویرایش اول و دوم د. اسلام و مقاله های تالیفی با تاکید بر معرفی فرهنگ ایران شد. جزوۀ اول در ۱۳۵۴ با مقدمه ای در معرفی روش کار و از مقاله آب و آبادان منتشر شد و جزوه های بعدی با شماره صفحه های مسلسل تا ۱۲۴۶ صفحه و در نه شماره و با مقاله نیمه تمام “احمد بن حنبل” منتشر و با پیروزی انقلاب اسلامی روند کار متوقف شد. در ۱۳۶۰ بنگاه ترجمه و نشر کتاب جلد دهم را از ادامه ابن حنبل تا مقاله نیمه تمام “اخوان المسلمین” تا صفحه ۱۳۶۶با مقدمه ای منتشر کرد و در آن مدعی شد که د. اسلام از انحراف و غرض ورزی مصون نیست و از این رو مطالب این شماره را با تغییراتی چاپ کرده است. اما این روند هم ادامه پیدا نکرد و آخرین نسخۀ دانشنامه اسلام و ایران، شماره یازدهم، در ۱۳۷۰ از سوی انتشارات علمی فرهنگی تا صفحه شمار ۱۴۸۶ با مقاله نیمه تمام “اردبیل” منتشر شد. اما از ۱۳۶۱ اشتیاق به تالیف دائره المعارف در قلمرو معرفی اسلام و مسلمانان جهان یکباره در ایران قوت گرفت و با این که مولفان صاحب صلاحیت به اندازه کافی وجود نداشت کار تدوین سه دائره المعارف با تفاوتهایی در رویکرد، ساختار و نحوۀ نگارش زیر نامهای دائره المعارف تشیع*، دائره المعارف بزرگ اسلامی* و دانشنامه جهان اسلام* با الگو گیری از د. اسلام و نگاه انتقادی به آن شروع شد و اینک هر یک در میانه های راه هستند (← ضمیمه دانشنامه). گروه مولفان دانشنامه اسلام و ایران در پی مهاجرت به امریکا تصمیم گرفتند دائره المعارفی به زبان انگلیسی و با الگوی د. اسلام زیر عنوان ایرانیکا* تدوین کنند (← ضمیمه دانشنامه).
تفاوت عمده بین د. اسلام و دائره المعارفهایی که به تبع آن در جهان اسلام شکل گرفت، علاوه بر تفاوت در رویکرد، در روش تدوین است. در د. اسلام مولفان حاصل مطالعات جدیدی را که در قالب کتاب و مقاله قبلا منتشر شده، مطابق تعریف دائره المعارف، به صورت نظام مند و موجز به خواننده ارائه می کردند و به ندرت مقاله ها حاوی نظری یا پژوهشی جدید بود. اما در مقالات تالیفی دائره المعارفهای جهان اسلام غالب مقالات بدون پیشینۀ کافی پژوهشی تدوین می شوند و مولف غالبا باید خود نقش پژوهشگر را نیز بازی کند. همین عامل و نبود مولفان کافی که با شیوۀ نگارش مقالات دائره المعارفی آشنا باشند، موجب کندی کار تولید می شود (برای اطلاع از تفاوتهای روشی و ساختاری دیگر رجوع کنید به مطالعات اسلامی*).
Adrian Brockett, “Encyclopaedia of Islam, New Edition, Vol. V: Khe-Mahi”, Bulletin (British Society for Middle Eastern Studies), Vol. 16, No. 1. (1989): 84-86;
Scott. G. Brown, A Guide to Writing Academic Essays in Religious Studies, London: 2008;
Dictionary of the History of Ideas, ed. By Philip P. Wiener, New York, 1973, s.v., “Perennial Philosophy”, by Leroy E. Loemker;
EI1 & EI2, EI3 ; EI2 , s.v. “MawsÙÝa”, by Ch. Pellat and Z. Vesel;
EIr, s.v. “Encyclopaedia of Islam”, by Elton L. Daniel;
Encyclopaedia Britaniaca, 1985, s.v., “Encyclopaedias” by R.L.C/W. E. P;
Encyclopedia of Religion, s. v. “Islamic Studies”, by Jacques Waardenburg;
Werner Ende, “Shorter Encyclopaedia of Islam. Third impression”, Die Welt des Islams, New Ser., Vol. 34, Issue 1. (1994): 116;
A.N. Khalidi, “Urdu Encyclopaedia of Islam”, Islamic Culture, 36 (1962): 79-81;
Mohammed Awais Reudeen, “Phenomenology versus Historicism: the case Imamate”, American Journal of Islamic Social Sciences ۱۵, ۱۹۹۸: ۶۳-۷۳.
Sabine Schmidtke, “The Encyclopaedia of Islam”, Die Welt des Islams, New Ser., Vol. 41, Issue 2. (Jul., 2001): 247-248;
Colin Wakefield, “The Encyclopaedia of Islam, New Edition/ Encyclopedie de l’Islam, Nouvelle Edition: Index to Volumes/ Des Tomes I-VI, and to the Supplement, Fascicules/ Et du Supplement, Livraisons 1-6 by E. van Donzel”, British Journal of Middle Eastern Studies, Vol. 19, No. 2. (1992): 228-229;
Christine Woodhead, “TDVIA”, British Journal of Middle Eastern Studies, Vol. 24, No. 2. (Nov., 1997): 314-316;
این مقاله در دانشنامه جهان اسلام جلد هفدهم (تهران: بنیاد دایره المعارف اسلامی ۱۳۹۲) منتشر شده و استفاده از آن با ذکر منبع مجاز است.
_______________________________________________________________
[۱] First Encyclopaedia of Islam: A Dictionary of the Geography, Ethnography and Biography of the Muhammadan People, ed. By M. Th. Houtsma et al.
[۲] Supplement
[۳] M. Th. Houtsma, R. Basset und T. W. Arnold, herausgegeben von, Enzyklopaedie des Islām : geographisches, ethnographisches und biographisches Wörterbuch der muhammedanischen Völker,
[۴] M. Th. Houtsma, R. Basset et, T. W. Arnold, eds., Encyclopédie de l’Islam: Dictionnaire géographique, ethnographique et biographique des peuples musulmans.
[۵] Leiden, Brill
[۶] Leipzig, Otto Harrassowitz
[۷] Martijn Theodoor Houtsma (1851-1943)
[۸] T. W. Arnold
[۹] R. Basset
[۱۰] R. Hatmann
[۱۱] A. J. Wensinck
[۱۲] E. Levi-Provençal (d. 1956)
[۱۳] Hamilton Rosskeen Gibb (d.1971)
[۱۴] W. Heffening
[۱۵] Shorter Encyclopaedia of Islam (SEI), ed. H. A. R. Gibb and J. H. Kramers
[۱۶] New edition
[۱۷] London, Luzac& Co
[۱۸] Index
[۱۹] H & J. D. Pearson
[۲۰] E. Van Donzel
[۲۱] Glossary
[۲۲] J. H. Kramers (d. 1951)
[۲۳] J. Schacht
[۲۴] B. Lewis
[۲۵] Ch. Pellat
[۲۶] V.L. Ménage
[۲۷] G. R. Hawting
[۲۸] C.E. Bosworth
[۲۹] P.J. Bearman
[۳۰] C. Wakefield
[۳۱] Sabine Schmidtke
[۳۲] A. Brockett
[۳۳] Gudrun Krämer, Free University, Berlin
[۳۴] Everett Rowson, New York University
[۳۵] John Nawas, Catholic University of Leuven
[۳۶] Denis Matringe, EHESS, CNRS, Paris
[۳۷] http://www.brill.nl/EI3
[۳۸] JA: Journal Asiatique
[۳۹] ZDMG: Zeitschrift der Deutschen morgenlandischen Gesellschaft
[۴۰] Middle East Journal
[۴۱] Pansophical movement
[۴۲] Ephraim Chambers’ Cyclopaedia
[۴۳] Dictionary of the History of Ideas
[۴۴] Perennial Philosophy
[۴۵] The Encyclopedia Americana
[۴۶] Larousse
[۴۷] Brockhaus
[۴۸] Joseph Meyer
[۴۹] Herder
[۵۰] Granat
[۵۱] Realencyclopädie der classischen Altertumswissenschaften (۱۸۳۷)
[۵۲] Pauly Wissowa (۱۷۹۶- ۱۸۴۵)
[۵۳] Der kleine Pauly: Lexicon der antike (۱۹۶۴-۱۹۷۵)
[۵۴] Encyclopaedia of Religion and Ethics
[۵۵] James Hastings
[۵۶] Die Religion in Geschichte und Gegenwart
[۵۷] The Catholic Encyclopedia
[۵۸] C. Edmound Bosworth
[۵۹] Encyclopedia of Religion
[۶۰] descriptive method
[۶۱] normative method
[۶۲] V. Minorsky
[۶۳] A. J. Wensinck
[۶۴] Abbreviated titles of some of the most often quoted works
[۶۵] Abbreviations for Periodicals etc.
[۶۶] n.d.
[۶۷] s.l./n.p.
[۶۸] transliteration
[۶۹] Corrections and Additions in EI1 /Addenda and Corrigenda in EI2
[۷۰] MuÎammad, the Prophet
[۷۱] MiÝrÁdj
[۷۲] UmmÐ
[۷۳] ÝIÒma
[۷۴] Sawda bt. ZamÝa
[۷۵] ÑaÎÁba
[۷۶] Jacobites
[۷۷] ¬ur’Án
[۷۸] Sunna
[۷۹] Fiþh
[۸۰] SharÐÝa
[۸۱] ¬iÒÁÒ
[۸۲] Medjelle
[۸۳] þÁhiriyya
[۸۴]Alf laila wa-laila
[۸۵] historicism
[۸۶] phenomenology
[۸۷] S. G. Brown
[۸۸] Annales School
[۸۹] M. Hamidullah
[۹۰] TDVIA [Turkiye Diyanet Vakfi Islam Ansiklopedisi]
[۹۱] Christine Woodhead
[۹۲] Khalidi
لطفا نظر خود را در مورد این مطلب بنویسید
نظرات شما
نظری برای این مطلب ثبت نشده است
مشاهده بیشتر
اطلاعات تماس
با عضویت در خبر نامه
از آخرین مطالب ما، باخبر شوید...