در دفاع از تورات: تصحیحی انتقادی از کتاب بِقاعی با عنوان: الاقوال القویمه فی حکم النقل من الکتب القدیمه

این کتاب در واقع تصحیح رساله ای از عالم مصری قرن نهم، ابراهیم بن عمر بن حسن بقاعی است. بقاعی این رساله را در دفاع از روشی که برای استفادۀ گسترده از متن تورات و انجیل در تفسیر قرآن داشت، نوشت؛ زیرا از طرف مخالفانش، به خصوص سخاوی، متهم به بدعت گزاری شده بود. او در این رساله می کوشد اثبات کند که استناد به تورات و انجیل از صدر اسلام مورد تأیید و عمل بوده است. ولید صالح، مصحح این نسخه، معتقد است نه پیش از بقاعی و نه پس از او، هرگز عالمی در میان مسلمانان ظهور نکرده که به اندازۀ او به تورات و انجیل توجه نشان داده و آنها را مهم قلمداد کرده باشد. از نظر او نکتۀ مهم این است که نیازهای تفسیری بقاعی را به چنین رویکردی کشانده است، نه نگاه های روشنفکرانه (که بقاعی عالمی سنتی و محافظه کار بوده است).

این تصحیح بر اساس چهار نسخۀ به جا مانده از رسالۀ «الاقوال القویمه فی حکم النقل عن الکتب القدیمه» انجام یافته است. پیشتر در دهۀ ۱۹۸۰ خلاصه و بخش هایی از این رساله به صورت غیرمصحح توسط محمد الخولی در مجله معهد المخطوطات العربیه به چاپ رسیده بود.

ولید صالح کتاب را در قالب سه فصل سامان داده است که در واقع فصل سوم آن شامل تصحیح رسالۀ بقاعی است. او در دو فصل نخست که مجموعا ۳۵ صفحه از کتاب را در بر می گیرد به معرفی بقاعی، شیوۀ تفسیری او و شرایطی که او در آن فعالیت علمی می کرده، می پردازد. عنوان فصل اول کتاب «بیوگرافی تفسیری بقاعی» است که در حدود دوازده صفحه به معرفی وضعیت جامعۀ علمی مصر در قرن نهم هجری، بیوگرافی بقاعی بر اساس خودنوشت او در سنین جوانی، گریزهای اتفاقی اش در سایر نوشته هایش، و نیز توصیف های وی در آثار مخالفان سرسختش می پردازد. این بیوگرافی بیشتر با تأکید بر فعالیت های علمی و مخصوصا تفسیری بقاعی و نیز ارتباط او با سایر علمای عهد خویش نوشته شده است و برای فهم مطالب مندرج در رسالۀ «الاقوال القویمه» بسیاری یاری رسان است.

ولید صالح در فصل دوم کتاب، به مسئلۀ نزاع رخ داده میان بقاعی و مخالفانش، در رأسشان سخاوی، اختصاص می دهد. در این فصل او چگونگی تألیف نظم الدرر و مناقشاتی که برانگیخت را به تفصیل شرح می دهد؛ چراکه در واقع رسالۀ «الاقوال القویمه» واکنش مکتوب بقاعی به همان مخالفت هاست.

سرانجام فصل سوم کتاب شامل متن تصحیح شدۀ رسالۀ «الاقوال القویمه فی حکم النقل عن الکتب القدیمه» است. در آغاز این فصل ولید صالح چهار نسخه ای را که در تصحیح این رساله از آنها بهره برده، به تفصیل معرفی می کند و روش تصحیح خود را نیز بیان می کند. به گفتۀ ولید صالح این رساله در واقع شامل دو بخش مجزاست: یکی در دفاع از استناد به تورات و انجیل برای مقاصد دینی، و دیگری در دفاع از تفسیر نظم الدرر. اما از لحاظ ساختاری رساله شامل یک مقدمه، هشت فصل و یک خاتمه است. ذکر عناوین این فصول در اینجا خالی از فایده نیست:

الفصل الاول: فی کلام مشایخ الاسلام من اهل العصر فی الکتاب مدحا وإفتاء

الفصل الثانی: فی حکم النقل من الکتب القدیمه لتأیید دین الاسلام و ابطال مذاهب أهل الضلال

الفصل الثالث: فی الدلائل الداله علی أن النقل من الکتب القدیمه لذلک المقصد سنه عظیمه

الفصل الرابع: فی الشواهد لحسن الاستدلال بها

الفصل الخامس: فی کلام الائمه علی الادۀه وما یترآی أنه یخالفها

الفصل السادس: فی ذکر بعض من نقل من الکتب القدیمه من الائمه وأعیان الأمه وذکر بعض ما نقلوه

الفصل السابع: فی أن الکتب القدیمه هل هی مبدل؟ وما المبدل منها؟

الفصل الثامن: فی أن حکم النقل من بنی اسرائیل ولو کان فیما لا یصدقه کتابنا ولا یکذبه الجواز

الخاتمه: فیما یعرف بجلاله کتابی [تفسیر نظم الدرر]

این تصحیح شامل نمایۀ کاملی از اعلام، کتاب ها، احادیث و آیات قرآن منقول در متن رساله است. این نکته نیز گفتنی است که ولید صالح پیش از انتشار این کتاب هم در مقالات مجزایی به معرفی روش تفسیری بقاعی در نظم الدرر، و نیز معرفی همین رساله پرداخته است.

سید محمد علی طباطبایی