رسائل اخوان الصفاء وخلان الوفاء (٣٩-۴١): رساله هشتم تا رساله دهم از بخش سوم در موضوع نفس و عقل

اخوان الصفاء نام جمعیتی سرّی از اندیشمندان گمنام اسلامی است که در سده‌ی چهارم هجری قمری در بصره و بغداد پیمان برادری بستند. این جمعیت به نیت ایجاد تحول فکری بنیادین در جامعه اقدام به نوشتن دائره المعارف مهم رسائل اخوان الصفاء نمودند که به سبب مقبولیت گسترده موجب ایجاد جایگاهی برجسته برای آنان در تاریخ علم و فلسفه اسلام شد. این دانشنامه‌ی فلسفی شامل ۵۲ رساله در باب توضیح مفصل علوم و فلسفه‌ی کلاسیک آن عصر است که به ۴ بخش طبقه‌بندی شده و به موضوعات ریاضیات، منطق، طبیعیات، روانشناسی، مابعدالطبیعه، الهیات، و همچنین تمثیل‌های تعلیمی می‌پردازد. رساله‌های ۳۹ و ۴۰ به فلسفه ارسطویی برخی رساله‌های ماقبل خود باز می‌گردند. با این حال، اخوان در پرتو الهیات به بررسی عناوین مورد بررسی در این قسمت پرداخته‌اند و قول به ازلیت را رد می‌کنند. رساله‌ی ۳۹ پیش از معرفی محرک الهی و عقیده به پایان جهان به مجرد توقف حرکت آن توسط خداوند، به توضیح حرکت و سکون، انواع حرکت فیزیکی، و انواع گونه‌های موجودات متحرک می‌پردازد. رساله‌ی ۴۰ که ترکیبی از مسائل متنوع است به بیان موضوعاتی فراتر از انواع مختلف علت و معلول، همچون مواهب الهی، منشا الهی و نظام هستی، تجلی، و هیات عددی جهان می‌پردازد. بخش اصلی رساله‌ی ۴۱ که بر مبحث “تعریفات و توصیفات” تمرکز دارد، اساسا از رساله‌ی کندی تحت عنوان «حدود و رسوم» بهره می‌برد و به تعریف پدیده‌های متنوع می‌پردازد، سپس در ادامه بخش‌های مختلفی همچون رنگ‌ها، اعداد، نسبت‌ها و هندسه شرح داده می‌شود. بررسی مبسوط هستی که در این ۳ رساله ارائه شده به نتیجه‌گیری بخش ماقبل آخر دانشنامه در باب نفس و عقل ختم می‌شود.