روایت مکتوب قرآن در سده‌های آغازین اسلام

در مطالعات قرآنی که عموما انجام شده، کمتر به نسخه‌های خطی مختلف و فراوان قرآن موجود در سراسر جهان و کشورهای اسلامی پرداخته شده و بیشتر به دلیل آنکه نسخه‌های نفیس از دسترس محققان نیز به دور است، محققان قرآن پژوه تمایل چندانی برای طی کردن مراحل دشوار دست‌رسی به نسخه‌ها را کنار می‌گذارند و به دنبال تحقیق در مسائل دیگر در حوزه‌ی قرآن پژوهی می‌روند. با این حال بررسی نسخه‌های خطی کهن قرآن، خاصه مصاحف کهن نوشته شده بر روی پوست و تعیین زمان کتابت آنها از موضوعات بسیار مهمی است که برای بحث در خصوص اصالت قرآن بر اساس شواهد مکتوب و تطور خط عربی و نگارش قرآن بسیار ضروری است و در مواردی حتی می تواند برخی نظریه‌های مطرح شده در خصوص قرآن را به چالش بکشد. نسخه‌ی بسیار کهن از قرآن کریم که در کتابخانه‌ی ملی فرانسه به شماره‌ی نسخه‌های عربی ۳۲۸ نگه داری می‌شود یکی از کهنترین مصاحف قرآن کتابت شده بر روی پوست و به خط حجازی است. نسخه اخیر در سالیان گذشته مورد توجه فرانسوا دروش از برجسته ترین قرآن پژوهان فرانسوی که توجه خاصی به نسخه‌های خطی قرآن که از دست بر قضا نسخه‌های بسیار کهن و نفیسی از آن در کتابخانه‌ی ملی فرانسه موجود است، می‌باشد که مطالعات مختلفی نیز در خصوص برخی جنبه‌های لغوی قرآن در کنار تحقیقاتی قابل توجه در خصوص نسخه‌های خطی قرآن موجود در کتابخانه‌ی ملی فرانسه نیز منتشر کرده است. مصحف بسیار کهن موجود در کتابخانه‌ی ملی پاریس به شماره‌ی ۳۲۸ عربی، داستان نسبتا طولانی دارد. اصل نسخه که چندین قسمت شده، ابتدا در فسطاط قدیم (قاهره) موجود بوده و در جریان حمله‌ی ناپلئون به مصر به اروپا منتقل شده و اکنون بخش اعظمی از آن یعنی از سوره‌ی بقره تا سوره‌ی جن در کتابخانه‌ی ملی پاریس و بخشی دیگر و اندک در کتابخانه‌ی سنت پترزبورگ، برگی در کتابخانه‌ی واتیکان و برگی در دست مجموعه‌داری در لندن است. نسخه‌ی اخیر که حاصل تلاش کار پنج کاتب است و این مسئله به وضوح در خط نسخه که به نحو ملموسی در چند جا تغییر می کند و نشان می‌دهد که کار کتابت به صورت گروهی انجام شده و بخش‌هایی آن را افراد مختلفی کتابت کرده‌اند، موضوعی که از قضا در برخی مطالعات در خصوص کتابت قرآن نیز مورد اشاره قرار گرفته است. دروش در تک‌نگاری خود در پنج فصل به بررسی نسخه‌ی خطی کتابخانه‌ی ملی پاریس پرداخته است. فصل اول به اختصار به چگونگی دست‌یابی به نسخه‌ی اخیر توسط اروپائیان پرداخته و از توجه مستشرقان مختلف به نسخه‌ی اخیر سخن رفته است. فصل دوم، سوم و چهارم به بررسی خود مصحف و توصیف فیزیکی آن اختصاص یافته و شکل نگارش آن مورد بحث قرار گرفته است. تطور خط حجازی و نگارش مصاحف به خط اخیر موضوعی است که در کتابهای رسم مصحف مورد بحث قرار گرفته و نسخه‌ی حاضر به عنوان شاهدی کهن برای مراحل تطور خط حجازی بسیار جالب توجه است. فصل پنجم بررسی درباره‌ی نسخه‌ی حاضر و دیگر نسخه‌های مرتبط است. تحقیق دروش نشانگر آن است که نسخه‌ی حاضر در سه ربع آخر قرن اول هجری کتابت شده و از این حیث که مشتمل بر بخش اعظمی از قرآن است به قاطعیت همانگونه که شوئلر در تذکری در کتاب شرح حال پیامبر به آن اشاره کرده، فرضیه‌ی جان ونزبرو در خصوص تکوین قرآن را رد می‌کند و از این حیث نیز اهمیت خاصی دارد.[۱] خوشبختانه کتابخانه‌ی ملی فرانسه، امکان دسترسی به تصویری از نسخه حاضر را فراهم کرده و علاقه‌مندان می تواند با مراجعه به سایت کتابخانه‌ی ملی فرانسه، نسخه‌ی حاضر را به صورت تک برگ و یا یک جا دریافت کنند.[۲]

[۱] See: Gregor Schoeler, The Biography of Muhammad, p.14.

[۲] http://gallica.bnf.fr/ark:/12148/btv1b8415207g/f10.image.