فلسفه در اوایل عصر صفویه: نجم الدین محمود نیریزی و آثارش

آنچه که اکنون به مدرسۀ فلسفی شیراز شهرت دارد و شکوه آن را ملا صدرا می دانند، حاصل فعالیت یک سده بیشتر عالمان و فیلسوفانی است که پیشتر در شیراز به تدوین آراء فلسفی همت گماشته بودند. پیش از صفویه و در اوایل عصر صفویه، مدرسۀ مذکور به دلیل شخصیت محوری آن یعنی جلال الدین دوانی و شاگردانش اهمیتی مضاعف یافت. ظهور صفویه باعث مهاجرت برخی شاگردان دوانی به عثمانی و ترویج عقاید او در آنجا شد. در ایران نیز شاگردان متعدد او هر یک در گوشه ای به ترویج آراء فلسفی پرداختند که از میان آنها نجم الدین محمود نیریزی اهل نیریز فارس که شهرتش به دلیل شباهت بسیار به تبریز به خطا تبریزی هم ثبت شده، یکی از مهمترین این افراد است. رضا پور جوادی در مقدمه ای نسبتا طولانی به شکل گیری مدرسۀ فلسفی شیراز و چهر های شاخص آن چون جلال الدین دوانی و خاندان دشتکی پرداخته و به تفیصل شرح احوال و آثار هر یک را بیان کرده و گاه نکات تازه ای نیز در شرح حال این افراد بر اساس برخی نسخه های بدست آمده از کتابخانه های ترکیه پرداخته است. فصل اول ابعاد کلی نظام فلسفی نیریزی را مورد بحث قرار داده و در ضمن آن شرح حال انتقادی از نیریزی و تأثیر آراء و اندیشه های او بر عالمان پس از و مورد بحث قرار گرفته است.

مسئلۀ تعلق خاطر نیریزی به دو نظام نسبتا متمایز فلسفی شیراز یعنی حلقۀ دوانی و دشتکی ها، موضوع بحث فصل دوم کتاب است و نویسنده ابتدا به ترسیم دو نظام فلسفی و تمایزات آنها پرداخته و سعی کرده تا همدلی و انتقادات نیریزی را به این دو جریان نشان دهد که می دانیم نیریزی که خود شاگرد میر صدر الدین محمد بن منصور دشتکی (متوفی ۱۲ رمضان ۹۰۳) بوده، بیشتر از نظرات استادش دشتکی حمایت کرده و بر دوانی خرده گرفته است. در ضمن این فصل مسئلۀ پاردوکس دورغگو، تمیز میان وجود و موجود؛ وجود ذهنی، علم خدا و مسئلۀ معاد در دو نظام مذکور مورد بحث قرار گرفته است. فصل سوم بررسی است همراه با کتابشناسی آثار نیریزی. تأثیر سهرودی بر افکار نیریزی، در فصل چهارم مورد بحث قرار گرفته است. کتاب مشتمل بر چهار ضمیمه است. در پیوست اول از آثار نیریزی به تفصیل بحث شده و سعی شده تا آثار اصیل و منسوب به او تفکیک شود. پیوست دوم برای نشان دادن زمینه های فکری نیریزی، فهرستی از آثار فلسفی که دانسته است نیریزی خود کتابت کرده، معرفی شده است. اجازه ای که میر صدر الدین دشتکی به نیریزی داده بر اساس نسخه ای از آن در کتابخانۀ ملک تصحیح شده و متن آن به عنوان سومین پیوست آمده است. سرانجام در آخرین بخش کتاب، نویسنده، مواردی را که از آثار نیریزی نقل قول کرده – به دلیل آنکه آثار وی به صورت خطی است- به طور کامل از تألیفات نیریزی استخراج کرده و متن تصحیح شدۀ آنها را ارایه کرده است. کتاب حاضر به دلیل بررسی دوره ای مهم از تاریخ تحولات فکری مکتب فلسفی شیراز و بحث از مسائلی که بعدها نیز همچنان مورد بحث و جدل قرار گرفته، برای علاقه مندان به تاریخ فلسفه و تحولات فکری عصر صفویه اهمیت دارد.

محمد کاظم رحمتی