فراخوان مقالات: کنفرانس «جوهر خوانا: بازنمایی‌های مکتوب از ابعاد شفاهی قرآن»

دانشگاه ناپل «لورینتال» در شهر ناپل، ایتالیا قصد دارد در روزهای ۲۱ و ۲۲ مه ۲۰۲۴ کنفرانسی با موضوع «جوهر خوانا: بازنمایی‌های مکتوب از ابعاد شفاهی قرآن» برگزار کند. علاقه‌مندان به شرکت در این برنامه باید چکیده پژوهش خود (۳۰۰ کلمه) تا تاریخ ۳۰ سپتامبر ۲۰۲۳ به michele.petrone[a]unior.it ایمیل کنند.

در فراخوان این کنفرانس آمده است:

کلمه قرآن عمدتا به معنای خواندن است. به رغم این مسئله، وقتی کتاب مقدس اسلام را در نظر می‌گیریم، یک نسخه خطی یا نسخه چاپی در ذهن ما متصور می‌شود. در قرن گذشته، ضبط‌ها و «قرآن‌های تحقیقی» به شکل خاصی فرایند یادگیری و اجرای قرائت را یک‌نواخت کرده‌اند. علائم تلفظ که اغلب بصورت رنگی ضبط می‌شوند از جمله ویژگی‌های رایج مصحف‌هایی است که برای مدارس قرائت چاپ می‌شوند. آنچه کمتر می‌دانیم این است که این علائم چگونه توسعه یافته‌اند و قبل از قرن بیستم چگونه استفاده می‌شدند.

تحقیق علمی عمدتا بر نگارش قرآنی و قالب‌ها و دگرگونی‌هایش در طول زمان متمرکز بوده است. رویکرد دیگر که بیشتر خصلت انسان‌شناسانه دارد جنبه شفاهی قرآن را مهمتر دانسته است و عمدتا مبتنی بر ضبط‌ها و فعالیت‌های میدانی بوده است. رویکرد دوم می‌تواند اطلاعاتی درباره قرن گذشته فراهم آورد. ما قطعا کتاب‌هایی همچون المقدمه الجزریه یا آثار الدانی (۴۴۴/۱۰۵۳) را داریم که نگاهی رسمیت‌یافته به نحوه قرائت کتاب مقدس ارائه می‌دهد. این جنبه تجویزی صرفا بخشی از سرگذشت شکل‌گیری قرائت قرآن را بازگو می‌کند.

باتوجه به اینکه تا پیش از اواخر قرن ۱۹ هیچ‌گونه ضبط صوتی موجود نبوده است، برای درک آگاهی از چگونگی قرائت قرآن پیش از انقلاب صنعتی باید به نسخه‌های خطی رجوع کنیم. مصحف‌ها اطلاعات فراوانی درباره این جنبه به ما عرضه می‌کنند، اطلاعاتی که هم در متن و هم در پیرا-متن (حاشیه‌ها، و نیز پیش و پس از متن) جای گرفته است. اینکه این نوع نشان‌گذاری چگونه توسعه یافت و اینکه آیا به شکل خاصی تحت مقررات و نظارت (منطقه‌ای یا جهانی) درآمد مسئله‌ای است که هنوز بررسی نشده است.

روش‌شناسی

باتوجه به تازگی این رویکرد، کنفرانس مزبور بصورت یک کارگاه تشکیل خواهد شد و نمونه‌پژوهی‌ها و تحقیقات در مراحل اولیه‌شان به بحث گذارده خواهند شد.

مقالات تحقیقی می‌توانند به هر منطقه‌ای از جهان اسلام اختصاص یابند، اگرچه باید بر یک نمونه پژوهشی مشخص (یک مجموعه، یک کاتب، یک منطقه مشخص در یک دوره زمانی مشخص) متمرکز باشند. ما ضمنا مشوق تحقیقاتی هستیم که بر قرائت‌های ضبط شده و مرتبط با منابع خطی تمرکز دارند و ممکن است ابعادی از نشان‌های مکتوب قرائت را روشن سازند.

رویکردهای تحقیقی پیشنهادی

مخطوطات

این رویکرد تحقیقی صرفا بر جلوه‌های قرائت در مخطوطات قرآنی تمرکز دارد. این تحقیقات می‌تواند بر دو جنبه اصلی تمرکز کند. اولین جنبه حضور و کارکرد علائم و ویژگی‌های تلفظی (وقف، مد، اماله) است که در خود متن (مثلا با استفاده از رنگ متفاوت) و در اطراف آن مکتوب است. این علائم اولین بار کجا ظاهر شد؟ چگونه مدون شد؟ آیا در مخطوطات مرتبط با سنت‌های قرائتی وضعیت یکپارچه‌ای دارد؟ جنبه دوم مربوط به اختلافات نگارشی است که می‌تواند یک قرائت متفاوت را دلالت کند. این هم شامل اختلاف قرائات است که در مخطوطات ضبط شده است و هم شواذ کتابتی. آیا این اختلافات به علائم تلفظی مربوط است؟ آیا به سنت‌های قرائتی خاصی مربوط است؟

متون

مخطوطات قرآنی یک حیات پیرا-متنی مشخص در بر دارند. حاشیه‌نگاشت‌هایی که به قرائات بدیل یا نحوه درست قرائت متن می‌پردازند یک منبع دست‌اول اطلاعاتی است. این اطلاعات حتی ممکن است متن مکتوب را زیر سوال ببرد و نشان‌دهنده چیزی باشد که از نظر خواننده اشتباه رسیده است. آیا این حواشی را می‌توان به زمینه اصلی‌شان پیوند داد و به سنت‌ها و عادت‌های قرائتی و تلاوتی مرتبط کرد؟ آیا بازنماگر سنت‌های موازی است؟

پیرا-متن آن چیزهایی را هم که پیش و پس از متن قرآن آمده است در بر می‌گیرد. نوشته‌هایی درباره قرائت، که شامل اشاره‌هایی درباره قرائات مختلف یا نحوه قرائت است می‌تواند یک منبع اطلاعاتی دیگر باشد، که شاید قابل ترکیب با حاشیه‌نگاشت‌ها باشد یا بطور مجزا قابل تحقیق باشد. در حالت دوم، این اطلاعات را می‌‌هوان به‌عنوان یک سنت متنی نیز تحلیل کرد که ممکن است ارتباطی با مصحف‌ها داشته باشد یا نداشته باشد. این جنبه را می‌توان به نسخه‌های چندزبانه قرآن نیز گسترش داد.

شفاهیت

تلاوت متن قرآن قطعا شفاهی است. آموزش‌ها و روش‌های فعلی مبتنی بر سنت‌های محلی نقل قرآن است که ریشه‌های آن را تا دوره‌هایی پیش از رواج صفحه‌های گرامافون می‌توان باز جست.

هدف از این رویکرد پژوهشی پیوند رویکردهای نسخه‌شناختی و مردم‌شناختی درباره سنتی است که عمدتا بطور شفاهی منتقل شده است. هم سبک‌های مکتوب و هم سبک‌های شفاهی حفظ قرآن مرتبط با سلسله‌های مشخصی از انتقال قواعد تجوید و قرائت است. آیا بین نسخه خطی و متن شفاهی موجود در یک محیط مشخص ارتباطی وجود دارد؟ آیا نسخه‌های خطی در بعضی محیط‌ها هنوز برای آموزش قرآن کارایی دارند؟