مرکز و کتابخانه مطالعات اسلامی به زبان های اروپایی

سید حسین نصر فیلسوف ایرانی در ۱۹ فروردین سال ۱۳۱۲ در تهران به دنیا آمد. پدرش، سید ولی الله، همانند پدربزرگش پزشک دربار بود و اهل کاشان. او از جانب مادر نواده شیخ فضل الله نوری است. عمده نیاکان نصر از روحانیون سرشناس بوده‌اند. سید حسین نصر تحصیلات ابتدایی را در مدرسه‌ای نزدیک خانه خود در خیابان جمهوری گذرانید. در همان کودکی شروع به آموختن زبان فرانسه کرد و علوم اسلامی را نزد پدر خود آموخت. سپس به دبیرستان فیروز بهرام جهت ادامه تحصیل رفت. نصر در دوازده سالگی به آمریکا فرستاده شد. او در مدرسه شبانه‌روزی پدی در نیوجرسی[۱] ثبت نام کرد. در سال ۱۹۵۰ رتبه ممتاز اول مدرسه خود شد. در چهار سال تحصیلات این مدرسه، نصر زبان انگلیسی، علوم، تاریخ آمریکا، فرهنگ غربی و آموزه‌های مسیحی را آموخت. نصر برای ادامه تحصیلات دانشگاهی مؤسسه فناوری ماساچوست[۲] را برگزید. در همان زمان بورس تحصیلی به او تعلق گرفت و او نخستین دانشجوی ایرانی بود که در مقطع کارشناسی در آن مؤسسه تحصیل میکرد. او رشته فیزیک را برای ادامه تحصیل برگزید. اگرچه نصر دانشجویی ممتاز شناخته میشد، به این نتیجه رسید که بسیاری از پرسشهای فلسفی او بی پاسخ مانده است. از این رو، در اینکه رشته فیزیک بتواند او را به درک واقعیات برساند دچار تردیدی جدی شد. این امر او را ادامه تحصیل در رشته فیزیک مردد ساخت، به ویژه پس از سخنرانی فیلسوف انگلیسی برتراند راسل[۳] تردید نصر جدیتر شد. وی با این که دلبستگیاش به فیزیک را از دست داده بود، در دانشگاه ام. آی. تی باقی ماند و در سال ۱۳۳۳ هجری خورشیدی در رشته ریاضیات و فیزیک فارغ‌التحصیل گردید.

پس از فارغ‌التحصیلی در رشته فیزیک، نصر مطالعات گستردهای در علوم انسانی آغاز کرد و به ویژه در کلاسهای سانتیلانا[۴] تاریخنگار علوم و فیلسوف مشهور اسپانیایی حاضر شد؛ و تحت تعلیم او، مطالعهای جدی را در حکمت یونان باستان آغاز کرد. وی به مطالعه کتابهای افلاطون، ارسطو و افلوطین پرداخت. سانتیلانا برای نخستین بار حسین را با آثار یکی از مهمترین نویسندگان سنتگرای معاصر، رنه گنون[۵]، آشنا ساخت. آثار گنون در تعیین مبانی عقلانی و سیر فکری نصر تأثیری قاطع داشت. نصر همچنین در این دوره به کتابخانه آناندا کوماراسوامی[۶] دسترسی یافت و از این طریق با کتابهای فریتهوف شوآن[۷] و تیتوس بورکهارت[۸] آشنا شد. به گفته نصر، کشف فلسفه سنتی و حکمت خالده او را به یقین و آرامشی رساند که هرگز او را ترک نکرده است. نصر در سال ۱۳۳۵ خورشیدی در رشته‌های زمین‌شناسی و ژئوفیزیک مقطع کارشناسی ارشد را به پایان رسانید و در سن بیست و پنج سالگی با درجه دکتری از دانشگاه هاروارد در رشته فلسفه و تاریخ علم فارغ‌التحصیل شد؛ و پس از آن به تکمیل نخستین کتابش علم و تمدن در اسلام همت گماشت. رساله دکتری او «مفهوم طبیعت در اندیشه اسلامی» را دانشگاه هاروارد در سال ۱۹۶۴ میلادی، با عنوان «مقدمه‌ای به آموزه‌های کیهان‌شناسی اسلامی» منتشر کرد. با وجود اینکه مرتبه استادیاری دانشگاه هاروارد به او پیشنهاد شد و در دوره تحصیلات عالی در آن دانشگاه سابقه تدریس داشت، نصر تصمیم گرفت به ایران بازگردد. در دوره تحصیل در آمریکا، نصر به کشورهای اروپایی به ویژه فرانسه، سوئد، بریتانیا، ایتالیا و اسپانیا سفر میکرد و در برخی از این مسافرتها با اندیشمندان سنت‌گرا و به ویژه با فریتهوف شوئون دیدار کرد؛ این دیدارها سهم عمدهای در حیات معنوی و فکری او داشته‌اند، چنانکه خود او گفته است:«این تحول در من چگونه از وقتی که با برتراند راسل ملاقات داشتم تا وقتی که سراغ علامه طباطبایی رفتم، رخ داد؟ قطعا با کمک آثار این بزرگان بود که این تحول روحی و فکری در من رخ داد و به این سبب همیشه مدیونشان هستم، ولی از لحاظ عملی، همیشه کوشیدهام طبق احکام دینی عمل کنم. حتی هنگام گذراندن بحران فکری، ایمانم پابرجا ماند و همیشه خداوند را دوست داشتم ولی پس ازکشف جهانبینی سنتی موفق شدم وارد سیر و سلوک شوم و لااله‌الا الله وجودم را فراگیرد .» وی همچنین، در این دوره، به مراکش سفر کرد. چرا که او به شدت دلبسته شاخه ای از طریقه شاذلیه بود که در قالب تعالیم و اعمال شیخ احمد العلاوی[۹] عرضه میشد.

نصر پس از بازگشت به ایران در سال ۱۳۳۷ خورشیدی، با مرتبه دانشیاری فلسفه و تاریخ علوم در دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران به تدریس پرداخت. وی در آنزمان جوانترین عضو هیئت علمی بود که مرتبه استادی کامل را احراز کرد. نصر، در آذر ۱۳۳۷، چند ماه پس از بازگشت به ایران، با دختر یکی از دوستان خانوادگی پدرش، به نام سوسن دانشوری، ازدواج کرد. ثمره این ازدواج پسری به نام ولی‌رضا نصر و دختری به نام لیلی نصر بود. نصر برنامه دکتری زبان و ادبیات فارسی برای غیرفارسی‌زبانان را نیز تدریس کرد و گروهی از دانشجویان خارجی را برای یادگیری زبان فارسی و آشنایی با ادبیات عرفانی و فلسفی ایران پذیرفت. از جمله شاگردان او در این دوره ویلیام چیتیک[۱۰] و همسرش بودند. نصر از سال ۱۳۴۷ تا ۱۳۵۱ ریاست دانشکده ادبیات و سپس معاونت دانشگاه تهران را برعهده داشت. دکتر نصر در سال ۱۳۵۱ با حکم محمد رضا شاه پهلوی به ریاست دانشگاه صنعتی آریامهر (دانشگاه صنعتی شریف امروز) منصوب گردید. فرح پهلوی دکتر نصر را در سال ۱۳۵۲ مأمور کرد تا با حمایت وی مرکزی برای مطالعه و آموزش فلسفه تأسیس کند. در سال ۱۳۵۳، انجمن شاهنشاهی فلسفه بنیاد گردید و بسیاری از پژوهشگران از جمله هانری کربن[۱۱] و توشیهیکو ایزوتسو[۱۲] در آنجا گرد آمدند. انجمن، به برگزاری نشستها و سخنرانی‌ها اقدام کرد و دوره‌های بلندمدت و کوتاه مدت پژوهشی را در زمینه‌های فلسفه اسلامی و فلسفه تطبیقی برای علاقه‌مندان دایر گردانید. در طی دوران اقامت در ایران، نصر همچنین نزد استادان فلسفه اسلامی در تهران قم و قزوین تلمذ میکرد. از جمله استادان او در فلسفه اسلامی، محمد کاظم عصار، علامه محمد حسین طباطبایی و ابوالحسن رفیعی قزوینی بودند. نصر چندین متن مهم فلسفه اسلامی از جمله اسفار اربعه از ملاصدرا و شرح منظومه از هادی سبزواری را نزد آنان فراگرفت. نصر همچنین در این زمان آثار متعددی به زبانهای فارسی، انگلیسی و گاه نیز به فرانسه و عربی نگاشت. نصر همچنین با افرادی چون مهدی الهی قمشه‌ای، جلال‌الدین آشتیانی و مرتضی مطهری مراوده فکری و فلسفی داشت. وی همچنین کتاب «شیعه در اسلام» نوشته علامه طباطبائی را به زبان انگلیسی ترجمه کرد. در مدت اقامت در ایران، آثار متعددی به زبانهای فارسی، انگلیسی، فرانسوی و عربی تألیف کرد. وی رساله دکتری خود را نیز به زبان فارسی تحریر و چاپ کرد؛ و این کتاب که «نظر متفکران اسلامی درباره طبیعت» نام گرفت برنده جایزه سلطنتی کتاب گردید. نصر، بسیاری از متون فلسفی مهم از قبیل مجموعه آثار سهروردی و ملاصدرا و متون ابن عربی، ابن سینا و بیرونی را تصحیح کرده است. علاقه نصر به فلسفه ملاصدرا زمینه‌ساز نشر و ترجمه آثار ملاصدرا شد، و خود نصر نخستین کسی بود که ملاصدرا را به جهان انگلیسی زبان معرفی کرد. نصر، با همکاری ویلیام چیتیک، «کتابشناسی توصیف علوم اسلامی» را در سه جلد به زبانهای فارسی و انگلیسی به چاپ رسانید. از دیگر کتابهای مهم او در این دوره «سه حکیم مسلمان» بود که به بررسی اجمالی اندیشه‌های ابن سینا، سهروردی و ابن عربی میپردازد. در سالهای ۱۹۶۴-۱۹۶۵، نصر در دانشگاه آمریکایی بیروت عهده‌دار تدریس بود. کتاب «آرمانها و واقعیتهای اسلام» بر اساس متن شش سخنرانی نخست از پانزده سخنرانی او در لبنان است. وی، در زمان اقامتش در لبنان، کتاب «حیات و فکر اسلامی» را نیز نگاشت. نصر در زمان اقامت اقامت با لبنان با چندین نفر از اندیشمندان برجسته شیعه، و از جمله امام موسی صدر، گفتگوی علمی داشته است. وی همچنین در این دوره با سیده فاطمه یشروطیه، دختر بنیانگذار طریقت یشروطیه (شاخهای از سلسله صوفیه شاذلیه) دیدار کرده است. در سال ۱۹۶۶، از نصر دعوت شد تا در دانشگاه شیکاگو در مجموعه سخنرانیهای راکلفر در باب برخی از جنبه‌های ارتباط دین و فلسفه با محیط زیست سخنرانی کند. وی، به همین منظور، کتاب «انسان و طبیعت: بحران معنوی انسان جدید» را نگاشت. وی در این کتاب به وجود آمدن بحران محیط زیست را پیشبینی کرده است و علت اصلی این بحران را قدسیت زدائی از طبیعت و دید بشر مدرن نسبت به طبیعت شمرده است.

در اواخر سال ۱۹۷۸ میلادی، فرح پهلوی از نصر خواست ریاست دفتر وی را بر عهده بگیرد، و نصر پذیرفت. وی بعدها در توضیح این اقدام گفته است:«احساس میکردم که تنها کسی بودم که میتوانستم همچون میانجی به ایجاد موقعیتی کمک کنم که در آن مثلا آیت الله خمینی با شاه مصالحه کنند و نوعی حکومت سلطنتی اسلامی بر پا شود، همانطور که در عصر صفوی داشته ایم، که در آن علما نیز درباره بعضی از امور مملکتی اظهار نظر کنند اما ساختار سلطنتی کشور دچار تحول نشود. بسیاری از علما در آن دوره همین نظر را داشتند، چرا که مثل من میترسیدند سقوط رژیم به قدرت گرفتن کمونیستها یا مجاهدین خلق بینجامد.»

نقش حسین نصر در ریاست دفتر فرح سبب شد که با وقوع انقلاب ایران در سال ۱۳۵۷ هجری خورشیدی ناخواسته به ایالات متحده هجرت کند و در آنجا ماندگار شود. پس از انقلاب سال ۱۳۵۷ ایران، خانه و اموال سید حسین نصر (به گفته خود وی) «مصادره» گردید. وی از این که هیچیک از علمای دوران اوایل انقلاب در دفاع از وی برنخاستند بسیار گله‌مند بود . اینها و عوامل دیگر باعث مهاجرت وی و خانوادهاش برای همیشه به غرب شد.

پس از چندین سال تدریس در دانشگاههای مختلف در آمریکا از جمله دانشگاه ادین‌بورگ[۱۳] و دانشگاه تمپل[۱۴]، سرانجام به وی پیشنهاد کرسی دائم استادی در دانشگاه جورج واشینگتن[۱۵] داده شد و او هم پذیرفت. در سال ۱۹۸۰ نخستین اندیشمند شرقی بود که از طرف دانشگاه ادینبورگ به سلسله نشست‎های معروف گیفرود[۱۶] دعوت شد و در آنجا سخنرانی‌های متعددی پیرامون مباحث الهیات طبیعی و فلسفه دین در غرب ارائه داد. در این سال‌ها نصر در جهت آماده‌سازی یکی از مهم‌ترین آثار فلسفی‌اش به نام ” نیاز به علم مقدس” در رفت و آمد میان بوستون[۱۷] و فیلادلفیا[۱۸] بود. به گفته نصر این کتاب که به شدت بر محققان و دانشجویان مطالعات اسلامی تاثیر گذاشت از عالم بالا به او الهام شده بود. او کل مباحث سخنرانی را در کمتر از سه ماه نوشت و ارسال کرد. نوشته‌هایی که از قبل در ذهن داشت و در آن زمان به عنوان اندیشه جاری می‌شدند. در ۱۹۸۲ از سید حسین نصر برای همکاری در پروژه عظیم دایره‌المعارف جهانی معنویت [۱۹] دعوت به عمل آوردند تا در کنار افرادی همانند اورت کازینز[۲۰]، سردبیر ارشد و استاد فلسفه قرون وسطایی دانشگاه فورد‌هام[۲۱] و سایر محققان حوزه دین و فلسفه به پیشبرد این پروژه کمک کند. نصر ویرایش دو جلد از این دایره‌المعارف را پذیرفت که در سال‌های ۱۹۸۹ و ۱۹۹۱ به انتشار رسید. هر دو جلد این دایره‌المعارف جز منابع قابل توجه و مورد اطمینان برای علاقمندان است. در ۱۹۹۳ مجموعه سخنرانی‌هایی‌هایش را برای دانشگاه تورنتو[۲۲] کانادا ارسال کرد و در همین سال به ایجاد بخش فلسفه هرمسی و دائمی در آکادمی دین آمریکا کمک کرد.

نصر به زودی به عنوان یک اندیشمند سنت‌گرا در جامعه علمی آمریکا به رسمیت شناخته شد. بسیاری از فعالیت‌های پس از مهاجرت او مربوط به مبحث سنت‌گرایی و مضامینی چون ادیان تطبیقی، فلسفه و گفتگوی مذاهب اختصاص دارد و به بحث و مناظره با متکالمان و اندیشمندان مسیحی و یهودی برجسته و فیلسوفانی چون هانس کونگ[۲۳]، جان هیک[۲۴] و خاخام ازمیر اسکروچ[۲۵] ‌پرداخت . او در مرکز مطالعات اسلامی به عنوان حامی و مصلح روابط میان مسلمانان و مسیحیان در کالج سالی اوکس[۲۶] در بیرمنگام[۲۷] انتخاب شد و نقش فعالی هم در شکل‌گیری مرکز مسلمانان و مسیحیان در دانشگاه جرج واشنگتن داشت. نصر در جلسات زیادی از گفتگوی ادیان حضور داشت از جمله مجلس مشهور ادیان جهانی[۲۸] در ۱۹۹۳.

نصر به مسافرت‌هاش به کشورهایی اروپایی و سخنرانی در آن‌ها از جمله آکسفورد، دانشگاه لندن و دانشگاه بیرمنگام ادامه داد . از جمله این سفرها سفری به اسپانیا بود چرا که آنجا به دلیل وجود نام‌ها و مکان اسلامی او را به یاد وطنش ایران می‌انداخت. در همین سفرها بود که نصر به سرودن اشعار با تم اسپانیایی روی آورد و در نهایت ۴۰ شعر را در مجموعه‌ای به زبان انگلیسی و با مضامین روحانی که در طول پانزده سال سروده بود با عنوان ” اشعار در راه”[۲۹] گردآوری کرد.

اگرچه حسین نصر بیشتر وقت خود را برای آموزش دانشجویان و ایراد سخنرانی صرف می‌کند اما این امر مانع انتشار کتاب و مقالات گوناگون از او نشده است. از کتاب‌های ارزشمند نصر می‌توان به “اسلام و معنویت”، “اسلام سنتی در دنیای مدرن” و “راهنمای جوان مسلمان در دنیای غرب” اشاره کرد. در کتاب نخست نصر به مساله هنر اسلامی با توجه به متافیزیک، نمادهای اسلامی و شعرو موسیقی می‌پردازد. در کتاب اسلام سنتی در دنیای مدرن چندین بعد مهم از سنت اسلامی و تقابل آن با غرب به بحث گذاشته می‌شود و در کتاب آخر، درباره برخی چالش‌ها و مشکلات عمده‌ای که مسلمانان در غرب با آن مواجه هستند می‌نویسد.

از دیگر فعالیت‌های فرهنگی نصر در واشنگتن دی سی حضور او در فعالیت‌های بنیاد مطالعات سنتی است. این بنیاد که به اشاعه فرهنگ و افکار سنتی می‌پردازد در۱۹۸۴ زیر نظر سید حسین نصر تاسیس شد و از آن زمان تاکنون به انتشار کتاب‌های مختلفی همچون “مذهب دورن” اثر شووان با ویرایش نصر و ویلیام استوردات[۳۰] و نیز کتاب “در جستجوی قداست- جهان مدرن در پرتوی سنت” با ویرایش نصر و کاترین او برایان[۳۱] به چاپ رسیده است. “در جستجوی قداست” مجموعه‌ای از مقالات ارائه شده در کنفرانس پرو توسط سنت‌گرایان شناخته‌شده است که با همکاری این بنیاد و مرکز سنت‌گرایان در پرو[۳۲] منتشر شد. بنیاد مطالعات سنتی به جز کتاب به انتشار نشریه تخصصی “صوفیه”[۳۳] هم پرداخته است.

به تازگی نصر با همکاری الیور لمان انگلیسی نویسنده ومحقق حوزه فلسفه ،مجموعه‌ای دوجلدی متشکل از مقالات مربوط به تاریخ فلسفه اسلامی منتشر کرده است. در این مجموعه با گردآوری مقالات متنوع از نویسندگان و اندیشمندان حوزه فلسفه به بحث و بررسی درباره تفاوت‌های فلسفه مکاتب اسلامی و چگونگی رشد و گسترش آن‌ها در جهان اسلام پرداخته شده است. از آخرین آثار منتشر شده نصر می‌توان به کتاب ” گلچین آثار فلسفی در ایران” که با همکاری شاگرد سابقش، مهدی امین رضوی توسط انتشارات اکسفورد به چاپ رسید اشاره کرد. این کتاب مجموعه مقالات نصر درباره فلسفه اسلامی درایران و طی مدت چهل سال است. ” قلب اسلام” ، “نیاز به علم مقدس”، “دین و نظام طبیعت”، “در غربت غربی” و “پژواک در فضای تهی” از جمله کتاب‌هایی است که تاکنون از او به فارسی منتشر شده است.

سید حسین نصر با وجود کهولت سن همچنان تدریس، سخنرانی‌ و نوشتن کتاب و مقاله را در برنامه زندگی اش گنجانده است و در مجامع بین المملی فرهنگی و رسانه‌ای از جمله برنامه “اسلام و غرب” تلویزیون حضور فعال دارد.

کتاب‌شناسی

به عنوان نویسنده

An Introduction to Islamic Cosmological Doctrines: Conceptions of Nature and Methods Used for Its Study by the Ikhwan al-Safa, al-Biruni, and Ibn Sina (1964)
Three Muslim Sages: Avicenna—Suhrawardi—Ibn Arabi (1964)
Ideals and Realities of Islam (1966)
Science and Civilization in Islam, with a preface by Giorgio de Santillana (1968)
Islamic Studies: Essays on Law and Society, the Sciences, and Philosophy and Sufism (1967)
The Encounter of Man and Nature: The Spiritual Crisis of Modern Man (1968)
Sufi Essays (1972)
Islam and the Plight of Modern Man (1975)
Islamic Science: An Illustrated Study, with photographs by Roland Michaud (1976)
Sadr al-Din Shirazi and His Transcendent Theosophy: Background, Life and Works, 2nd edition (1977)
Knowledge and the Sacred: The Gifford Lectures, [13] (1981)
Islamic Life and Thought (1981)
Islamic Art and Spirituality (1986)
Traditional Islam in the Modern World (1987)
A Young Muslim’s Guide to the Modern World (1993)
The Need for a Sacred Science (1993)
The Islamic Intellectual Tradition in Persia, edited by Mehdi Aminrazavi (1994)
Muhammad: Man of God (1995)
Religion and the Order of Nature: The 1994 Cadbury Lectures at the University of Birmingham (1996)
Poems of the Way; put to music by Sami Yusuf in Songs of the Way (vol. 1) (1999)
Islam: Religion, History, and Civilization (2001)
The Heart of Islam: Enduring Values for Humanity (2002)
Islamic Philosophy from its Origin to the Present: Philosophy in the Land of Prophecy (2006)
The Pilgrimage of Life and the Wisdom of Rumi: Poems and Translations (2007)
The Garden of Truth: The Vision and Promise of Sufism, Islam’s Mystical Tradition (2007)
Islam, Science, Muslims, and Technology: Seyyed Hossein Nasr in Conversation with Muzaffar Iqbal (2007)
The Essential Seyyed Hossein Nasr, edited by William Chittick (2007)
Islam in the Modern World (2012)

به عنوان ویرایشگر و مترجم

An Annotated Bibliography of Islamic Science, edited with William Chittick and Peter Zirnis (3 vols., 1975)
Isma’ili Contributions to Islamic Culture (1977)
The Essential Frithjof Schuon (1986)
Shi’ism: Doctrines, Thought, and Spirituality, edited with Seyyed Vali Reza Nasr and Hamid Dabashi (1988)
Expectation of the Millennium: Shi’ism in History, edited with Seyyed Vali Reza Nasr and Hamid Dabashi (1989)
Islamic Spirituality (Vol. 1: Foundations, 1987; Vol. 2: Manifestations, 1990)
Religion of the Heart: Essays Presented to Frithjof Schuon on his Eightieth Birthday, edited with William Stoddart (1991)
In Quest of the Sacred: The Modern World in the Light of Tradition, edited with Katherine O’Brien (1994)
History of Islamic Philosophy, edited with Oliver Leaman (1995)
Mecca the Blessed, Medina the Radiant: The Holiest Cities of Islam, photographs by Kazuyoshi Nomachi; essay by Seyyed Hossein Nasr (1997)
An Anthology of Philosophy in Persia, edited with Mehdi Aminrazavi (5 vols., 1st in 1999)
The Essential Sophia, edited with Katherine O’Brien (2006)
The Study Quran (Editor-in-Chief; Caner Dagli, Maria Dakake, and Joseph Lumbard (General editors); Mohammed Rustom (Assistant editor; 2015)
As Translator
Shi’ite Islam by Sayyid Muhammad Husayn Tabataba’i
The Book of Metaphysical Penetrations by Mulla Sadra (edited, introduced, and annotated by Ibrahim Kalin)