فضل الرحمن ملک

فضل الرحمن ملک [۱]متولد ۲۱ سپتامبر ۱۹۱۹ یکی از متفکران و پژوهشگران اسلامی در قرن بیستم است. فضل‌الرحمن به خاطر اندیشه‌های متجددانه‌اش درباره اسلام و همچنین مطالعاتی که در مورد هرمنیوتیک و فهم قرآن انجام داده است، شهرت دارد. فضل الرحمن ملک متولد شهر هزاره هند( امروزه در پاکستان واقع شده است) بود و تحصیلات اولیه‌اش را نیز در همان جا سپری کرد. او از متفکرین اهل سنت و پدرش مولانا شهاب الدین نیز از علمای اهل سنت بوده است. وی سپس به دانشگاه آکسفورد رفت و تحصیلات خویش را در آن جا ادامه داد. فضل الرحمن رساله دکترای خود را با موضوع فلسفه ابن سینا نوشت. او تا قبل از دعوت رییس جمهور تقریباً لائیک پاکستان برای بازگشت به این کشور، بیشتر درگیر مباحث تئوری و فلسفی و منطقی و فقهی و تفسیر قرآن و امثال آن بود. فضل الرحمن کار تدریس را  در دانشگاه دورهام[۲] و با تدریس زبان فارسی و فلسفه اسلامی آغاز کرد و تا ۱۹۶۱ و تدریس مطالعات اسلامی در دانشگاه مک گیل[۳] به آن مشغول بود. کشور پاکستان در آن تاریخ (حدود۱۹۶۰) از هندوستان جدا شده بود و مسأله اصلی در پاکستان ایجاد جمهوری اسلامی و انجام حکمرانی بر اساس آموزه‌های قرآنی و اسلامی و فقهی بود. از سوی دیگر نوگرایان پاکستانی معتقد بودند که فقه معارض حقوق بشر آن دوره است و نمی‌تواند برای ایجاد حکومت و حکمرانی در دنیای مدرن کافی و وافی باشد. سنتی‌ها مخالف مدرنیزاسیون پاکستان بودند و با دنیای جدید و پدیده‌های عصر مدرنیته مخالفت می کردند. در چنین درگیری فکری بین  طیف‌های مختلف (اسلام گرایان سنتی و نوگرایان لائیک و نواندیشان دینی مثل فضل الرحمن) حکومتهای متعددی بر پاکستان حاکم شدند. در این میان رییس جمهوری بر پاکستان حاکم شد که اندکی لائیک بود و از روشنفکران خارج از پاکستان برای کمک فکری و عملی دعوت به عمل آورد و از جمله فضل الرحمن در این مقطع به پاکستان دعوت شد.

پس از بازگشت فضل الرحمن به پاکستان و دعوت از او برای ریاست موسسه تحقیقات اسلامی، اندک اندک با مشکلات عملی و مسایل جاری حکومت و تعارض بین دین و دنیا و تعارض بین فقه و حقوق اسلامی و نگاه مدرن مستقیماً درگیر و مواجه شد.

فضل الرحمن در سمت ریاست موسسه تحقیقات اسلامی پاکستان از سوی تندروها و اسلام گرایان سنتی پاکستان تحمل نگردید و با استعفا در ۱۹۶۸ مجبور به ترک پاکستان شد و این بار به ایالات متحده مسافرت نمود. برای یک سال به عنوان استاد مدعو در دانشگاه  UCLA تدریس نمود و سپس به دانشگاه شیکاگو[۴] رفت و در آنجا به اجرای برنامه‌هایی برای ساخت  مرکز مطالعات خاورمیانه  مشغول شد. فضل الرحمن یکی از طرفداران اصلاح جامعه اسلامی بود و مدتی سمت مشاوره وزارت امور خارجه را داشت.

فضل الرحمن نواندیشی دینی بود که با نگاه‌های سنتی از قرآن مبارزه می کرد و نوشته‌هایش پس از مرگش  بسیار مورد توجه قرار گرفت . فضل الرحمن تفسیر قرآن را نوعی بازخوانی از قرآن می‌دانست و سعی کرد با بهره‌گیری از نظرات هرمونوتیکی نوعی فهم جدید از قران ارائه دهد. نگاه نو او به موضوعاتی چون زکات و حد سرقت موجب توجه اسلام‌شناسان دیگر خواه موافق و خواه مخالف قرار گرفت. به عقیده فضل الرحمن زکات نوعی مالیات است و لازم است که مصادیق زکات را گسترش دهیم و تقابل بین زکات و مالیات ایجاد نکنیم . وی همچنین حکم قطع ید به دلیل دزدی را در عصر جدید غیرعادلانه می‌دانست. به عبارت دیگر طبق نظر فضل الرحمن باید احکام اسلامی قدیم را دوباره بازخوانی نمود و متناسب با شرایط زمان و مکان جدید اجرا کرد تا فهم عادلانه و معقول از دین داشته باشیم. از کتابهای مهم فضل الرحمن می توان به «اسلام»، «اسلام و مدرنیته»، «وحی در اسلام»، «فلسفه و سنت»، «روش‌شناسی اسلامی در تاریخ»، «زمینه‌های اصلی قرآن» و مقالات مهم او «دربارهٔ زکات» اشاره کرد. کتاب «فلسفه ملاصدرا» که یکی از اثار فضل الرحمن در تفسیر و نقد فلسفه ملاصدرای شیرازی است توسط مهدی دهباشی به فارسی ترجمه شده است. فضل الرحمن ملک در۲۶ جولای ۱۹۸۸ در مرکز پزشکی دانشگاه شیکاگو بر اثر عوارض جراحی بای پس قلب درگذشت و در آرلینگتون[۵] ایلینوی [۶]به خاک سپرده شد. دانشگاه شیکاگو برای یادبود و به پاس خدمات او، بخشی از محوطه مرکز مطالعات خاورمیانه را به نام فضل الرحمن ملک نامگذاری کرده است.

کتاب‌شناسی

• Islam, University of Chicago Press, 2nd edition, 1979. ISBN 0-226-70281-2
• Prophecy in Islam: Philosophy and Orthodoxy, University of Chicago Press, 1979, 2011 ISBN 9780226702858
• Islam and Modernity: Transformation of an Intellectual Tradition, University of Chicago Press, 1982. ISBN 0-226-70284-7
• Major Themes of the Qur’an, University of Chicago Press, 2009. ISBN 978-0-226-70286-5
• Revival and Reform in Islam (ed. Ebrahim Moosa), Oneworld Publications, 1999. ISBN 1-85168-204-X
• Islamic Methodology in History, Central Institute of Islamic Research, 1965.
• Health and Medicine in the Islamic Tradition, Crossroad Pub Co, 1987. ISBN 0-8245-0797-5 (Hardcover), ISBN 1-871031-64-8 (Softcover).
• Riba and Interest, Islamic Studies (Karachi) 3(1), Mar. 1964:1-43.
• Shariah, Chapter from Islam [Anchor Book, 1968], pp. 117–۱۳۷.

• [۱] -Fazlur Rahman Malik
• [۲] -Durham
• [۳] -McGill
• [۴] -Chicago
• [۵] -Arlington
• [۶] -Illinois

سیدموسوی