قطعه‌ای قرآنی از دوران امویان و تاریخ گذاری آن

این مقاله پیرامون قطعه‌ای قرآنی به خط کوفی در کلکسیونی شخصی است که نویسنده در سال ۲۰۰۲ توانسته آن را مورد مطالعه قرار دهد. این برگه با ابعاد ۳۱.۲ در ۵۴.۷ سانتی متر و تا حدودی آسیب دیده است. روی برگه شامل آیات اول تا ۲۷ از سوره مدثر و پشت برگه شامل آیات ۳۴ تا ۵۶ از این سوره است. متن عاری از هرگونه نشانه‌های اِعراب است. اما علائم پایان آیه، همچنین علائم تزئینی تخمیس و تعشیر را می‌توان در آن مشاهده کرد.
تلاش نویسنده بر آن بوده تا این قطعه‌ی قرآنی را از جهات مختلف ازجمله عدالآی، اختلاف قرائات و نشانه‌های تشخیصی مورد مطالعه قرار دهد وی آماری دقیق از تعداد اعجام حروف ارائه داده است. که از این آمار می‌توان دریافت که تنها حرف “شین” در اکثر موارد اعجام شده است، تاء و ثاء نیز تا حدی اعجام شده‌اند اما حروفی چون “جیم”، “خاء”، “ظاء”، “غین”، “ز”، “قاف”، و “تاء مربوطه” هرگز در این نمونه اعجام نشده‌اند. نویسنده سپس به بررسی ویژگی‌های نگارش و رسم الخط این قطعه‌ی قرآنی می‌پردازد.

آزمایش کربن ۱۴:
این قطعه قرآنی از معدود قرآن‌هایی است که توسط آزمایش کربن ۱۴ تعیین عمر شده است. آزمایش کربن ۱۴ بر روی نمونه‌ای از این پوست‌برگه در آزمایشگاه Radiocarbon Acceleration Unit انجام گرفت. بر اساس نتایج این آزمایش و کالیبراسیون داده‌ها  در سال ۲۰۰۱ پوست برگه مورد نظر به احتمال ۶۸.۲% مابین سالهای ۶۴۷ تا ۶۸۵ (یعنی ۲۶ تا ۶۶ هجری) تاریخ گذاری شد.
و به احتمال ۹۵.۴% مابین سالهای ۶۱۰ تا ۷۷۰ میلادی (یعنی ۱۲ سال پیش از هجرت تا ۱۵۳ سال پس از هجرت)
نتایج این آزمایش (BP 1363 + /-33) بار دیگر با مجموعه داده های جدید تر INTCAL04 کالیبره شد و این بار نتایجی بهتر به دست آمد. با احتمال ۶۸.۳% پوست برگه مابین سالهای ۶۴۴ تا ۶۷۵ میلادی تولید شده است (یعنی ۲۵ تا ۵۶ هجری). با احتمال ۹۵.۴%  نشان داد که به احتمال ۹۵.۲% مابین سالهای ۶۰۹ تا ۶۹۴ (۳۰ سال قبل از هجرت تا ۷۵ هجری) و به احتمال ۰.۰۰۶% مابین سالهای ۷۰۲ تا ۷۰۶ میلادی (۸۳ تا ۸۷ هجری) و به احتمال ۰.۰۴۲% مابین سالهای ۷۴۸ تا ۷۶۵ میلادی (یعنی ۱۳۱ تا ۱۴۸ هجری) تولید شده است.
برگه هایی دیگر از این مخطوط: یاسین داتن دو قطعه دو برگه دیگر از قرآن‌های متفاوت یافته است که از نظر او برگه هایی دیگر از همان قرآن هستند.

برگه «سام فوگ»
برگه‌ای که در حراج ساتبی در سال ۲۰۰۴ فروخته شد و در سال ۲۰۰۶ توسط سام فوگ[۱]  در نمایشگاه خوشنویسی اسلامی در موزه هنر اسلامی[۲] برلین به نمایش گذاشته شد. به عقیده داتن سبک خط این برگه دقیقا مشابه برگه مورد بررسی وی است و دقیقا همان نوع جداکننده‌های آیات و علائم تخمیس و تعشیر در آن به کار رفته، حتی محل تاخوردگی در هر دو برگه یکسان است. بنابراین استنتاج می‌کند که هر دوی این برگه ها متعلق به مخطوطه واحدی بوده‌اند. و سپس به مطالعه مفصل قواعد نگارش و نشانه‌های تشخیصی و اختلاف قرائتات و نظام بخش بندی آیات در این برگه می‌‌پردازد.

برگه بغداد
سومین برگه یافت شده از این مخطوطه، برگه‌ای است که به شماره MS 678 در موزه عراق در بغداد نگه‌داری می‌شود که تصویر آن در کتاب دراسات فی تاریخ الخط العربی صلاح الدین منجد آمده است.

در اینجا بازهم مشخصات ظاهری برگه، سبک خط، علائم جداکننده آیات و نشانه‌های تخمیس و تعشیر با دو برگه‌ی قبلی یکسان است. نویسنده این برگه را نیز همچون دوبرگه ی قبلی مورد مطالعه قرار می‌دهد.
یاسین داتن از مجموع این مشاهدات نتیجه می‌گیرد که این هر سه برگه متعلق به یک مخطوط واحد در دوران اموی بوده‌‌اند. مطالعه نظام بخش‌بندی آیات و قرائات در این سه برگه ارتباط آنها را با سنت قرائت مکّه نشان می‌دهد.

————————————————————————————————————————–

[۱] Sam Fogg
[۲] Museum für Islamische Kunst

تلخیص و ترجمه: آلاء وحیدنیا