مرکز و کتابخانه مطالعات اسلامی به زبان‌های اروپایی: مقاله «الکرخ: پیدایش یک پایگاه امامی-شیعی در بغداد در اوایل دوران عباسیان و دوران آل بویه (۱۳۲-۴۴۷ / ۷۵۰-۱۰۵۵» را نسیمه نگاز (استاد نیو کالج فلوریدا) نوشته است. این مقاله یک بررسی عمیق و مفصل از توسعه و تحول منطقه الکرخ در بغداد ارائه می‌دهد و نشان می‌دهد که چطور این منطقه از اوایل دوران عباسی تا پایان دوران آل بویه در ۴۴۷ هـ./۱۰۵۵ م. به پایگاهی برای تمرکز شیعیان و مشخصا شیعیان اثنی عشری تبدیل شد.
نویسنده با ارائه پیش‌زمینه‌ای از کرخ و اهمیت آن در رابطه با بغداد عباسی آغاز می‌کند:
- قدمت کرخ به پیش از تاسیس iبغداد در سال ۱۴۵ به دست منصور عباسی می‌رسد. کرخ در دوران ساسانی یک روستا و بازار جاافتاده بود و ریشه‌های آن به قرن‌ها پیش از آن باز می‌گردد. حمدالله مستوفی (م. ۷۵۰ /۱۳۴۹) جغرافی‌دان ایرانی در کتاب نزهت القلوب خود می‌نویسد که «در روزگار خسرو پرویز […] در منطقه‌ای که اکنون محل بغداد است در کرانه غربی رود دجله روستایی به نام کرخ قرار داشت که شاپور دوم بنا کرده بود.»
- به لحاظ جغرافیایی، الکرخ در فاصله‌ای مناسب از جنوب غرب شهر اصلی و مدور بغداد قرار داشت و با مجموعه‌ای از آبراه‌ها از آن جدا می‌شد. کرخ مسجد جامع خودش و قاضی منصوب از جانب خلیفه را داشت که وضعیت خودمختاری به آن می‌بخشید.
- این منطقه به دلیل آبراه‌هایی که آن را به فرات متصل می‌کرد و امکان جابجایی کالا را فراهم می‌ساخت بسیار مناسب تجارت بود. به همین دلیل کرخ مرکز تجاری اصلی بغداد شده بود.
- کرخ جمعیت متنوعی از مهاجران را به سوی خود جلب کرد، از جمله بسیاری افراد غیر عرب (ایرانی، خراسانی) و نیز عرب‌هایی از کوفه. گروه بزرگی از صنعت‌گران، تاجران و کارگران شهری نیز در این منطقه ساکن بودند.
- در سال ۱۵۷ /۷۷۴، به دلیل نگرانی‌های امنیتی و احساس ناامنی نسبت به عناصر و بازرگانان شورش‌گر، منصور عباسی دستور داد تمام بازارها از شهر مدور بغداد جمع‌آوری شود و به کرخ منتقل شود. این بر اهمیت منطقه کرخ افزود.
نخستین حضور شیعیان در کرخ:
- از اوایل دوران عباسی، کرخ نشانه‌های مساعدی برای هم‌گرایی و فعالیت شیعیان بروز داد. الواقدی (م. ۲۰۸ /۸۲۳) اظهار کرد که «الکرخ مفید السفل» (الکرخ محل هجوم پست‌ترین اوباش است). الخطیب توضیح می‌دهد که این تعریض به مناطقی دارد که صرفا محل سکونت «رافضه» است.
- یحیی بن زکریا در سال ۱۵۷ /۷۷۴ در کرخ آغازگر شورشی بر ضد منصور شد.
- نیروهای احمد بن عیسی (از دادخواهان علوی) در سال ۱۸۸ /۸۰۴ با استقبال مردم کرخ روبرو شدند.
- در جریان جنگ داخلی ۲۰۰-۲۰۱ /۸۱۶-۸۱۷ بین امین و مامون عباسی، کرخ جانب نیروهای علویان را گرفت.
- سب خلفا در اواسط قرن سوم هجری در کرخ آغاز شد و براساس منابع تاریخی یکی از عوامل خشونت‌های فرقه‌ای بود.
عواملی که فضا را برای استقرار شیعیان در کرخ مناسب می‌ساخت:
- نزدیکی به کوفه که یکی از مراکز سنتی شیعیان بود و بسیاری از ساکنانیش به کرخ مهاجرت کردند.
- پیوندهای تجاری کرخ برای تاجران و صرافان شیعه که به تامین هزینه‌های نهضت‌های مخفی کمک می‌کردند مناسب بود.
- کرخ یک حس ایمنی نسبی دور از مقر خلافت عباسی در شهر مدور بغداد فراهم می‌کرد.
- جایگاه خودمختار کرخ امکان توسعه اماکن شکل‌دهنده هویت شیعی مثل مساجد و کتابخانه‌ها را فراهم می‌کرد.
چهره‌های معروف از شیعیان نخستین که در کرخ اقامت داشتند:
- هشام بن حکم (م. ۱۷۹ /۷۹۵) متکلم که از کوفه نقل مکان کرد و در کرخ انبارهایی داشت و مناظراتی برگزار می‌کرد.
- علی بن یقطین (م. ۱۸۲ /۷۹۸) وکیل امام موسی الکاظم که برای ایمنی به همراه خانواده‌اش از کوفه به کرخ جابجا شد.
- الحمیری (م. ۱۷۹ /۷۹۵) شاعر سخت‌سر شیعی در کرخ زندگی می‌کرد و آنجا درگذشت.
- احمد بن محمد العطار محدث شیعی
- در روایتی امام رضا به شیعیان اعلام می‌کند که کرخ «امن‌ترین مکان» در بغداد است و آن را به عنوان محل اقامت پیشنهاد می‌کند.
ظهور کرخ به عنوان یک مرکز شیعی در اواخر قرن ۹ میلادی:
- پس از غیبت امام دوازدهم در سال ۲۶۰ /۸۷۴، عثمان بن سعید الاسدی اولین نائب او وکالت یا ستادهای سازمانی شیعی را از سامرا به کرخ منتقل کرد. این حرکت جایگاه او را به عنوان مرکز این جنبش تثبیت کرد.
- عثمان در قالب روغن‌فروشی و به‌طور مخفیانه فعالیت می‌کرد تا بتواند منابع مالی را جمع‌آوری کند و از شیعیان به دست امام غایب برساند.
- به دنبال حضور او در کرخ دیگر دانشمندان شیعه نیز از قم به کرخ مهاجرت کردند و بر اهمیت آن برای عقاید و مرجعیت شیعی افزودند.
- کلینی (م. ۳۲۸ /۹۴۰) عالم شیعی پس از تحصیل در قم برای تدریس به کرخ نقل مکان کرد. او مجموعه حدیثی مهم خود با نام الکافی را طی اقامت ۲۰ ساله‌اش در کرخ تالیف کرد.
- عمده ادبیات حدیثی امامیه در در اواخر قرن ۹ میلادی در کرخ نوشته شد.
رشد و تحول شیعیان در کرخ در دوران آل بویه (۹۴۵-۱۰۵۵ م.):
- حکومت آل بویه با حمایت‌های خود زمینه‌ساز تثبیت و افزایش فعالیت شیعیان در کرخ شد.
- «شاهپور بن اردشیر» وزیر بهاءالدوله در سال ۳۸۱ /۹۹۱ کتابخانه «دارالعلم» را با بیش از ۱۰ هزار مجلد در کرخ تاسیس کرد. این کتابخانه به اصلی‌ترین کانون فکری شیعه تبدیل شد.
- با شکل‌گیری فضای روادارانه، علمایی که دیگر بدون پرده‌پوشی در کرخ حضور داشتند آثار کلامی عمده‌ای بر اساس عقاید امامیه نوشتند.
- نظام تعلیمات دینی شیعه (حوزه) در کرخ توسعه یافت و متکلمان برجسته‌ای همچون برادران شریف المرتضی و شریف الرضی را پرورید که نقش فکری و سیاسی عمده‌ای ایفا کردند.
- کرخ شاهد گسترش آیین‌های همگانی شیعه مثل عزاداری عاشورا و جشن غدیر بود که به دلیل پیگیری آل بویه فراگیر شد. مخالفت اهل سنت با این آیین‌ها باعث خشونت‌های جمعی شد.
- مردم کرخ فعالانه در موارد مختلفی از شورش‌های فرقه‌ای، اعتراضات سیاسی، سب خلفا، و افراشتن دیوارهای محافظ در اطراف منطقه‌شان درگیر بودند. آنها در جایگاه یک اجتماع فعال و مستقل ظاهر شدند که حرکت‌هایشان چندان در کنترل علمای شیعه و مقامات حکومتی نبود.
- پس از ۴۴۷ /۱۰۵۵، جنب‌وجوش علمی شیعه در کرخ فروکش کرد اما تا سال ۱۲۵۸ میلادی که حمله و محاصره به دست مغولان اتفاق افتاد همچنان مرکز ناآرامی‌های اجتماعی و شورش‌های سیاسی بود. تاریخ کرخ بیانگر مراحل اساسی در شکل‌گیری هویت شیعه و تنش‌های فرقه‌ای در شهرهای اسلامی قرون میانه است.
چهارشنبه ۱۴۰۲/۰۵/۱۸
341
لطفا نظر خود را در مورد این مطلب بنویسید
نظرات شما
نظری برای این مطلب ثبت نشده است
مشاهده بیشتر
اطلاعات تماس
با عضویت در خبر نامه
از آخرین مطالب ما، باخبر شوید...