مروری بر مقاله «عهدنامه حکمیت صفین و سیاست‌مداری در اسناد سیاسی صدر اسلام» نوشته ابراهیم محمد زین عبدالواحد و احمد الوکیل

مرکز و کتابخانه مطالعات اسلامی به زبان‌های اروپایی: «عهدنامه حکمیت صفین و سیاست‌مداری در اسناد سیاسی صدر اسلام» مقاله‌ای است که ابراهیم محمد زین عبدالواحد (دانشگاه حمد بن خلیفه، دوحه، قطر) و احمد الوکیل (دانشگاه حمد بن خلیفه، دوحه، قطر) در شماره ۳۳ مجله مطالعات اسلامی (دانشگاه آکسفورد) منتشر کرده‌اند. نویسندگان در این مقاله به بررسی عمیق توافق‌نامه‌ای می‌پردازند که پس از جنگ صفین میان لشکر امام علی بن ابی‌طالب (علیه السلام) و معاویه بن ابی‌سفیان منعقد شد و آن را با معاهده‌های پیامبر با گروه‌های نامسلمان در صدر اسلام مقایسه می‌کنند. عبدالواحد و الوکیل بازنگاشت[۱]‌های مختلف این توافق‌نامه و اسنادهای آن را از منابع اسلامی متقدم جمع‌آوری کرده اند و آنها را براساس طول و تفاوت‌ها به شش دسته تقسیم‌بندی کرده‌اند:

نسخه ۱ بازنگاشتی طولانی است که ابن مزاحم (مورخ قرن ۹ م.) با ذکر ۲۷ شاهد از سمت امام علی و ۳۲ شاهد از سمت معاویه نقل کرده است. این نسخه شامل قواعد کتابتی مفصلی از جمله نام کاتب و تاریخ کتابت است.

نسخه ۲ بازنگاشت طولانی دیگری است که الدینوری (قرن ۱۰ م.) در الاخبار الطوال نقل کرده است و تطابق بالایی با نسخه ۱ دارد. این نسخه نیز حاوی مشخصات کتابتی است ولی صرفا به ۲۶ شاهد از هر سو اشاره می‌کند.

نسخه ۳ بازنگاشت کوتاه‌تری از نقل ابن مزاحم است که بر حضور ۱۰ شاهد از هر سو صحه می‌گذارد. این نسخه پر استنادترین نسخه در آثار اسلامی شده است.

نسخه ۴ از کتاب اخبار صفین با مولفی گمنام است که هیچ اسناد یا خصوصیات کتابتی ندارد.

نسخه ۵ بازنگاشت جاحظ با ذکر ۹ شاهد و بدون ذکر نام کاتب است.

نسخه ۶ بازنگاشت ابن اعثم الکوفی است که عبارت‌بندی منحصربه‌فرد خود را دارد.

مقاله خصوصا بر سه بازنگاشت اصلی توافق‌نامه حکمیت تمرکز دارد. این مقاله نشان می‌دهد که چگونه اسناد نسخه ۱ به چهره‌هایی همچون زید بن الحسن و امام محمد باقر می‌رسد. نسخه ۳ به ابواسحاق الشیبانی (م. ۷۵۹ م.) می‌رسد که آن را از روی نسخه‌ای اصلی رونویسی کرده است.

نویسندگان مقاله نسخه‌های ۱ و۲ را با توافق‌نامه‌های سیاسی صدر اسلام مثل منشور مدینه و معاهدات پیامبر با گروه‌های مسیحی مقایسه می‌کنند و براساس شباهت‌های ساختاری، اصطلاحی، و کتابتی اعتقاد دارند که نسخه‌های ۱ و ۲ احتمالا وفادارترین متن‌ها به اصل عهدنامه هستند. چندین عبارت از این عهدنامه کاملا عین عبارت‌هایی از پیمان‌نامه‌های پیامبر است.

ویژگی‌های اصلی مشترک بین عهدنامه صفین و معاهده‌های پیامبر عبارتند از:

• اشاره به طرفین عهدنامه با عنوان «المومنون والمسلمون» (مومنان و مسلمانان)؛
• اشاره به عهدنامه با عنوان «عهدالله و میثاقه» (عهد و پیمان خدا)؛
• تضمین امنیت جان، مال و خانواده‌ها با استفاده از عبارت «الامان».
• هشدار نسبت به نقض معاهده با عباراتی مثل «نکث» (شکستن عهد خداوند)
• نکته منحصربه‌فرد در نسخه ۱ این است که تاکید می‌کند این عهدنامه برای حاضران و آیندگان الزام‌آور است، که مشابه پیمان‌نامه نجران است.
• مهرکردن نسخه‌های اصلی نیز با گزارش‌هایی که به مهرکردن قراردادهای پیامبر اشاره می‌کند تطابق دارد.

این تحلیل شواهدی ارائه می‌کند که نشان می‌دهد تاریخ عهدنامه حکمیت دقیقا ماه اوت سال ۶۵۷ میلادی بوده است، با مهر طرفین ممهور شده است، ده‌ها نفر از صحابه پیامبر بر آن شهادت داده‌اند، و هر دو طرف رونوشت‌هایی از آن را حفظ کرده‌اند.

نویسندگان اشاره می‌کنند که طرفین جنگ از کاتبان زمان پیامبر خدا بوده‌اند و نسبت به نگارش معاهده‌های سیاسی با استفاده از زبان متعارف و آداب نگارشی آن زمان کاملا آشنایی داشته‌اند. این نشان می‌دهد که چرا بین عهدنامه صفین و پیمان‌های پیامبر با مسیحیان و یهودیان شباهت است.

مقاله در ادامه می‌گوید به رغم اختلاف روایت‌ها بین این نسخه‌ها، آنها احتمالا از یک متن واحد و معتبر ریشه گرفته‌اند و بازتاب‌دهنده یک تفکر سیاسی منسجم و نگاه سیاست‌مدارانه پیوسته از دوران صدر اسلام است.

[۱] recension