نسخه‌ای تاکنون ناشناخته از رساله اخلاقی حسین واعظ کاشفی به نام اخلاق محسنی در صومعه دومینیکن در وین: مقاله‌ای از «دنیس هالفت»

مرکز و کتابخانه مطالعات اسلامی به زبان‌های اروپایی: مقاله «نسخه‌ای تاکنون ناشناخته از رساله اخلاقی حسین واعظ کاشفی به نام اخلاق محسنی در صومعه دومینیکن در وین» را دنیس هالفت (دانشگاه آزاد برلین) نوشته است. این مقاله بررسی تخصصی درباره نسخه خطی کمتر شناخته شده‌ای از کتاب اخلاق محسنی اثر کمال‌الدین حسین واعظ کاشفی ارائه می‌دهد. این نسخه به شماره MS Cod. 366/262a متعلق به کتابخانه شخصی صومعه دومینیکن‌ها[۱] در شهر وین است و تاکنون بطور علمی تحقیق نشده است.

«کمال‌الدین حسین واعظ کاشفی» (م. ۹۱۰ / ۱۵۰۴ – ۱۵۰۵) از شخصیت‌های برجسته فرهنگی عصر تیموری در قرن دهم هجری به‌شمار می‌رود. وی در دربار «سلطان حسین بایقرا» در هرات می‌زیست و به درخواست او کتاب اخلاق محسنی را برای آموزش «ابوالحسن میرزا» فرزند سلطان تالیف کرد. اخلاق محسنی به عنوان یکی از محبوب‌ترین و پرخواننده‌ترین آثار حکمی-اخلاقی به زبان فارسی، در قالب ۴۰ فصل به بیان فضایل و ویژگی‌های لازم برای حاکم مسلمان آرمانی می‌پردازد. کاشفی در تدوین این اثر، با استناد به آیات و روایات و نیز بهره‌گیری از داستان‌ها و حکایات ادبی و عرفانی، بر پیوند ناگسستنی حکومت و دین تأکید دارد. فراوانی نسخ خطی برجای مانده از این کتاب، گویای جایگاه مهم آن در میان آثار حکمی اسلامی است. وی در این کتاب بر پیوند ناگسستنی دین و حکومت تأکید دارد و آن‌ها را «دوقلو» خوانده است.

نسخه‌ای که در این مقاله بررسی شده است، نسخه‌ای ناقص شامل ۳۷ فصل از ۴۰ فصل اثر است. این نسخه در سال ۹۰۷ هجری کتابت شده‌ است. یادداشت‌های متعدد در حاشیه‌ها نشان می‌دهد در گذشته فراوان استفاده شده است. نویسنده برای شناسایی این نسخه، آن را با یکی از قدیمی‌ترین نسخ خطی موجود از آن در کتابخانه دولتی برلین که در سال ۹۰۸ هجری کتابت شده است، مقایسه کرده‌ است.

مشخصات نسخه وین

خط این نسخه، نستعلیق خوانایی است. کاغذ نسخه از نوع کاغذ شرقی بدون ته‌نقش است. اندازه هر برگ ۲۴.۵ در ۱۹ سانتی‌متر و فضای متن‌نویسی ۱۷.۵ در ۱۲ سانتی‌متر است. در هر صفحه ۱۳ سطر نوشته شده است. کلمات و عبارات مهم مانند آیات قرآنی، احادیث، اشعار، عناوین فصول و ارقام با مرکب قرمز مشخص شده‌اند. دست‌نوشته از چندین چهاربرگی تشکیل شده است که با یک سه‌برگی ترکیب شده است. این‌گونه دسته‌بندی در نسخ خطی فارسی تا قرن دهم هجری رایج بوده است.

جلد اصلی چرمی نسخه به شدت آسیب دیده است و جلد قسمت جلویی از بین رفته است. باقی‌مانده جلد پشت نشان می‌دهد که این جلد از ابتدا برای نسخه دیگری بوده‌ است. در درون نسخه، چندین مهر از شخصی به نام «خضر بن قباد منشی» دیده می‌شود که خود را «بنده شاه» خوانده است. همچنین مهر دیگری با نقش گل وجود دارد. علاوه بر این، نام افرادی چون «محمدباقر اوغورلو» با عنوان استاد مکتب‌خانه و «استاد مکتب خان» در حاشیه دیده می‌شود. غلط نوشته شدن نام خانوادگی اوغورلو نشان‌دهنده ناآشنایی نویسندگان حاشیه با زبان فارسی است.

در متن نیز به تاریخ نگارش کتاب در سال ۹۰۷ هجری اشاره شده است، همان‌طور که در برخی از قدیمی‌ترین نسخ آمده است. همچنین اشاره به گذشت ۹۴۰ سال از درگذشت شخصیت افسانه‌ای حاتم طایی، مشابه نسخ قدیمی است. وجود یادداشت‌ها و ادعیه‌ فراوان به زبان فارسی و با خطوط متفاوت در صفحه اول و نیز حاشیه‌های برخی برگ‌ها، حاکی از آن است که این نسخه بطور گسترده بین شیعیان و ارامنه استفاده شده ‌است.

قدیمی‌ترین تاریخ ضبط شده در این نسخه مربوط به روز جمعه دوم صفر سال ۹۷۸ هجری قمری است که معادل ۶ ژوئیه ۱۵۷۰ میلادی می‌شود. تاریخ‌های دیگری که در همان صفحه آمده است، ذی‌الحجه ۹۹۲ و جمادی‌الثانی ۱۰۷۱ هستند.

مقایسه با دیگر نسخه‌های اخلاق محسنی

برای شناسایی و تطبیق نسخه مزبور، نویسنده آن را با یکی از کهن‌ترین نسخ خطی موجود از این اثر مقایسه کرده است. این نسخه خطی به شماره MS Diez A quart. 77 در کتابخانه دولتی برلین نگهداری می شود و در تاریخ ۶ شعبان سال ۹۰۸ هجری قمری برابر با ۴ فوریه ۱۵۰۳ میلادی کتابت شده است.

مقایسه این دو نسخه نشان می‌دهد که با وجود فاصله زمانی اندک حدودا ۷۰ ساله، تفاوت‌های متنی قابل توجهی بین آن‌ها وجود دارد. این موضوع نشان‌دهنده آن است که متن اثر در طول زمان دستخوش تغییرات و ویرایش‌هایی از سوی خود نویسنده یا کاتبان بعدی شده است.

از جمله تفاوت‌های دو نسخه می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• در نسخه وین بسیاری از اشعار عرفانی مولوی و حافظ حذف شده است. این در حالی است که این اشعار به طور مکرر در اثر کاشفی ذکر شده است.
• در نسخه وین معمولا اصطلاحات عربی با معادل فارسی جایگزین شده است. مثلا کلماتی مانند «حیات» به «زندگی»، «شخص» به «کس»، «حرب» به «جنگ» و در برخی موارد «ملک» به «شاه» تبدیل شده است.
• در نسخه وین، در فصل ۲۱ اشاره شده است که کتاب در سال ۹۰۷ هجری تکمیل شده است. همچنین در همان فصل، مانند برخی نسخ کهن، ذکر شده که حدود ۹۴۰ سال از درگذشت حاتم طایی می‌گذرد.

به رغم تفاوت‌های متنی، ساختار کلی دو اثر حفظ شده و تفاوت‌ها عمدتاً در سطح واژگان و جملات است و بیش از دو سطر نمی‌شود.

با توجه به گستردگی نسخ خطی اخلاق محسنی در قرون بعد تا حدود قرن چهاردهم هجری، ضرورت بررسی دقیق‌تر تاریخ انتقال متن و تهیه تحقیق انتقادی آن نمایان می‌شود. نسخه وین به دلیل دارا بودن گونه‌گونگی‌هایی از متن در قرن دهم هجری، باید در تصحیح آتی مدنظر قرار گیرد.

[۱] Dominican Priory