علامه شرف الدین در نوشته هاى خاورشناسان

بخش مهمى از پژوهش هاى خاورشناسان در چند دهه اخیر به بررسى اوضاع و شرایط سیاسى و اجتماعى در کشورهاى اسلامى و اصطلاحاً حوزه اسلام معاصر اختصاص یافته است. از جمله موضوعات مورد توجه آنان در این حوزه, نقش و جایگاه دین در حیات فردى و اجتماعى مسلمانان و تأثیر علما و جنبش هاى دینى در تصمیم گیرى هاى سیاسى, اجتماعى و فرهنگى حکومت هاى اسلامى بویژه در خاورمیانه و برخى کشورهاى حوزه خلیج فارس است.۱ علامه عبدالحسین شرف الدین بى گمان از مشاهیر دینى و سیاسى لبنان و عراق در نیمه نخست قرن بیستم بوده و نقش مهمى در شکل دهى اوضاع فرهنگى و اجتماعى شیعیان بویژه در جنوب لبنان داشته است. از نیرو پدیدآورندگان ویرایش دوم دایرهالمعارف اسلام۲ ـ که از معتبرترین کتب مرجع در زمینه اسلام شناسى نزد محققان اسلامى و غربى است ـ به شخصیت این عالم امامى توجه کرده و مدخلى را به معرفى وى و آثارش اختصاص داده اند. مدخل (شرف الدین) در این دایرهالمعارف به قلم ورنر اِنده (Werner Ende) در جلد نهم (۱۹۹۷), صفحات ۳۱۴ـ ۳۱۵ آمده است. گفتنى است در برخى دایرهالمعارف ها و کتب تراجم فارسى و عربى نیز شرح حال اجمالى و معرفى آثار شرف الدین ذکر شده است.۳
در نوشتار حاضر ابتدا پروفسور ورنرانده و آثار او در حوزه اسلام معاصر به اختصار معرفى شده و در ادامه, گزارشى نسبتاً تفصیلى از محتوا و همچنین منابع مقاله (شرف الدین) در دایرهالمعارف اسلام ارائه شده است.

معرفى ورنر اِنده

ورنر انده, خاورشناس آلمانى, در ۱۹۳۷ متولد شد و درجه دکترى خود را در ۱۹۶۵ از دانشگاه هامبورگ دریافت کرد. موضوع رساله دکترى او بررسى اوضاع و احوال فرهنگى مسلمانان در پایان قرن نوزدهم براساس نوشته هاى دو روزنامه نگار و منتقد مصرى یعنى ابراهیم موَیلحى (متوفى ۱۹۰۶) و پسرش محمد مویلحى (متوفى ۱۹۳۰) بود. وى در ۱۹۷۴ سفرى تحقیقاتى به کشورهاى لبنان و عراق و سوریه داشته است.
انده در طى قریب به چهار دهه تحقیق و پژوهش, کتاب ها و مقالات متعددى را در حوزه تاریخ سیاسى معاصر عرب و مسائل مرتبط با شیعه امامیه منتشر کرده است. موضوع عمده پژوهش هاى وى مسائل سیاسى و اجتماعیِ مرتبط با دین در کشورهاى عراق و لبنان و مصر و سوریه و عربستان سعودى است. عناوین یا موضوعات برخى از مهمترین آثار وى, که به زبان هاى آلمانى یا انگلیسى است, عبارتند از: خاطره نویسى در تاریخ عراق (۱۹۷۲), کتابشناسى آثار چاپ شده در عربستان سعودى (۱۹۷۵), برخى جنبه هاى سوگوارى شیعیان در محرم (۱۹۷۸), جنگ فلسطین در ادبیات معاصر عرب (۱۹۷۲), بحث متعه در اسلام معاصر (۱۹۸۰), فتاواى مراجع شیعه براى جهاد در جنگ جهانى اول (۱۹۸۱), دین و سیاست و ادبیات در عربستان سعودى (۱۹۸۲), وهابیان عربستان (۱۹۸۶), محمود تیمور روزنامه نگار و داستان نویس مصرى (۱۹۸۸), نوشته هاى جدلى اهل سنت درباره شیعه و انقلاب ایران (۱۹۹۰), بحث درباره حقوق زنان در نشریه المنار (۱۹۹۴), خطرات بنیادگرایى دینى (۱۹۹۶). وى علاوه بر مقاله (شرف الدین), مقالات دیگرى را در ویرایش دوم دائرهالمعارف اسلام نوشته است که عبارتند از: مجاور (فرد ساکن در جوار مکان هاى مقدس و مذهبى) (ج۷, ص۲۹۳), متوالى (نامى براى شیعیان لبنان) (ج۷, ص۷۸۰), سلفیه (بخش مصر و سوریه) (ج۸, ص۹۰۰), هبهالدین شهرستانى (عالم دینى و سیاستمدار شیعى عراقى) (ج۹, ص۲۱۶), محمود شلتوت (شیخ الازهر) (ج۹, ص۲۶۰), تقریب (ایجاد وحدت میان مذاهب اسلامى) (ج۱۰, ص۱۳۹). انده همچنین از ویراستاران نشریه Die Wel des Islams است که در حوزه تخصصى مطالعات اسلام معاصر هر چهار ماه یکبار از سوى انتشارات بریل در لیدن هلند منتشر مى شود.
پروفسور ورنر انده در حال حاضر استاد مطالعات اسلامى در دانشگاه فرایبورگ آلمان است. وى در سالیان اخیر فعالیت هایى در زمینه شیعه شناسى در این دانشگاه داشته است. از جمله اینکه در اکتبر ۱۹۹۹ به همت وى و شاگردش راینر برونر (Rainer Brunner) با دعوت از چندین محقق از آلمان و چند کشور دیگر اروپایى کنفرانسى بین المللى در دانشگاه فرایبورگ برگزار شد و حاصل آن بعدها در کتابى با نام شیعه امامیه در دوران معاصر: فرهنگ دینى و تاریخ سیاسى۴ به چاپ رسید. گفتنى است در شصت وپنجمین سال حیات انده, جشن نامه اى به پاس زحمات و تلاش هاى وى در زمینه مطالعات اسلامى منتشر شده است.۵

گزارش مقاله (شرف الدین)

در شناسه مدخل از شرف الدین با دو تعبیر یاد شده است: مجتهد مشهور امامى و یکى از پایه گذاران بیدارى شیعى در لبنان; که اولى ناظر به جنبه علمى ـ دینى و دومى بیانگر جنبه سیاسى ـ اجتماعى شخصیت شرف الدین است. سپس شرح حال مختصرى از وى ـ ظاهراً براساس زندگینامه خودنوشت او ـ آمده است: شرف الدین اصالتاً لبنانى بود و خانواده اش در روستاى شحور حوالى صور در جبل عامل زندگى مى کردند. اما از آنجا که پدر او به همراه خانواده براى کسب علم به کاظمین سفر کرده بود, عبدالحسین در ۱۲۹۰ق/ ۱۸۷۳م در این شهر عراق دیده به جهان گشود. وى علوم دینى را ابتدا در جبل عامل و بعدها در حوزه نجف آموخت و نهایتاً مقیم صور شد و رهبرى جامعه شیعى آن منطقه را در دست گرفت. شرف الدین جز یک دوره تبعید و چند سفر خارجى, تا پایان عمر خود در صور ماند. وى در آخرین روزهاى سال ۱۹۵۷ میلادى درگذشت و در نجف به خاک سپرده شد.
انده در بند بعدى مقاله, ابتدا به جایگاه اجتماعى شرف الدین و خدمات فرهنگى او در جنوب لبنان اشاره کرده است: شرف الدین در طى سالیان اقامت در صور براى این شهر, مسجد, حسینیه, دارالایتام و چند مدرسه (از جمله یک مدرسه دخترانه) ساخت و همچنین در روستاهاى مجاور چند مسجد قدیمى را بازسازى و مساجد جدیدى را بنا کرد. در ادامه, فعالیت هاى سیاسى شرف الدین و پیامدهاى آنها و نیز اختلاف نظر تحلیل گران درخصوص حرکت هاى سیاسى او ذکر شده است: موضع گیرى هاى ضد استعمارى شرف الدین, بویژه سخنرانى اش در دیدار با رهبران سیاسى و دینى در وادى حجیر در ۱۹۲۰ موجب شده که بسیارى از نویسندگان, وى را تحسین و تکریم کنند. اما در مقابل, برخى از نویسندگان که مواضع او را به گونه اى دیگر تحلیل و تفسیر مى کنند, از مواضع و اعمال وى انتقاد کرده اند. به هر حال شرف الدین در پى این حرکت هاى سیاسى بر ضد استعمار فرانسه مجبور به ترک جنوب لبنان شد. نخست به دمشق, سپس به مصر و از آنجا به فلسطین رفت و نهایتاً در ۱۹۲۱ به صور بازگشت. مؤلف در این قسمت از مقاله, براى آگاهى از آراى کاملاً مدافعانه درباره به عملکرد سیاسى شرف الدین, خواننده را به کتاب زیر ارجاع مى دهد:
محمد الکورانى, الجذور التاریخیه الاسلامیه فى جبل عامل, بیروت ۱۹۹۳.
آخرین نکته اى که درباره فعالیت هاى سیاسى وى مورد توجه قرار گرفته, آن است که شرف الدین در سال هاى آخر عمرش زمینه اى فراهم ساخت تا سید موسى صدر ـ که از اقوام او بود ـ به عنوان جانشین وى در رهبرى شیعیان صور و مناطق اطراف معرفى شود.
بخش بعدى مقاله به معرفى شخصیتِ شرف الدین در مقام عالمى دینى اختصاص دارد. انده سه دلیل عمده اى را که موجب شهرت و تمایز شرف الدین در میان علماى امامیه شده, چنین ذکر مى کند: اول آگاهى و احاطه به احادیث شیعه و سنى; دوم تلاش فراوان براى دفاع از حقانیت شیعه; و سوم دیدگاه محافظه کارانه وى درباره مسائلى که برخى متجددان شیعى مطرح مى کردند, که دو نمونه از آنها عبارتند از: انتقال جنازه شیعیان به عتبات و دیگرى برخى رفتارهاى شیعیان در مراسم عزادارى محرم. مؤلف براى تفصیل بحث درباره هریک از دو مسأله اخیر خواننده را به منبعى مستقل ارجاع مى دهد. کتاب معرفى شده براى مسأله نخست عبارتست از:

Yitzhak Nakash, The Shiis of Iraq, Princeton 1994.6

فصل هفتم این کتاب (ص۱۸۴ـ۲۰۱) انتقال جنازه (نقل الجنائز یا نقل الاموات) نام دارد. مؤلف کتاب, اسحاق نقاش در این فصل به موضوع انتقال جنازه هاى شیعیان به شهرهاى مقدس عراق بویژه نجف پرداخته و بخشى از آن را به مسأله تقابل عقاید دینى با قوانین اجتماعى اختصاص داده است. در قسمتى از این بخش (ص۱۹۳ـ۱۹۷) اختلاف علماى شیعه در این باب که در نشریات العرفان (صیدا, ۱۹۰۹) و العلم (نجف ۱۹۱۰) انعکاس مى یافت, طرح شده و به آراى شرف الدین در تأیید نقل جنائز و مخالفت وى با هبهالدین شهرستانى (متوفى ۱۹۶۷) ـ که این کار را نوعى بدعت مى دانست ـ اشاره شده است.
منبع دیگرى که براى تفصیل آراى شرف الدین درباره سوگوارى محرم معرفى شده, عبارتست از:

Werner Ende, “The Flagellations of Muharram and the Shiite Ulam*”, Der Islam, 55i (1978), pp. 19-36.7

این مقاله, که به قلم خودِ انده است, به اختلافات علماى شیعه درباره برخى نمادها و رفتارهاى شیعیان در مراسم سوگوارى محرم نظیر قمه زنى, سینه زنى و زنجیرزنى پرداخته است. مؤلف در این مقاله بیش از همه به انتقادات سید محسن امین از اینگونه رفتارها توجه نشان داده و همچنین انگیزه ها و دلایل موافقان و مخالفان وى را تحلیل کرده است. انده در بخش هایى از مقاله به تقابل آراى امین و شرف الدین در این باره اشاره کرده و یکى از دلایل اختلاف میان آنها را با مسائل خانوادگى و ارتباطات فامیلى مرتبط دانسته است. عمده منابع وى در این پژوهش, مطالب گردآورى شده در سفرش به لبنان و سوریه و عراق بویژه کتاب هکذا عرفتهم۸ نوشته جعفر الخلیلى است.
بخش پایانى مقاله به معرفى آثار و نوشته هاى شرف الدین اختصاص یافته است. اولین کتابى که از آن نام برده شده بغیهالراغبین فى سلسله آل شرف الدین است: این کتاب مشتمل بر تاریخ آل شرف الدین و آل صدر است که از طریق ازدواج فامیلى روابط خویشاوندى نزدیکى با هم داشتند. گفتنى است این کتاب با اضافات فراوان عبدالله شرف الدین, از فرزندان علامه شرف الدین, پس از مرگ وى در دو جلد (بیروت: دارالکتب الاسلامیه ۱۹۹۱) منتشر شده است. از جمله مطالب پر فایده در این مجموعه زندگینامه خودنوشت عبدالحسین شرف الدین است که در جلد دوم, صفحات ۶۳ ـ۲۵۴ آن آمده است. کتاب بعدى المراجعات است که انده با تفصیل بیشترى درباره اهمیت و محتواى آن سخن گفته است: المراجعات شامل متن مکاتبات شرف الدین با عالم سنى مصرى سلیم بشرى (متوفى ۱۹۱۷) است. سلیم بشرى در زمان حضور شرف الدین در قاهره (۱۹۱۱) شیخ الازهر بود. کتاب المراجعات از مشهورترین و پر خواننده ترین کتاب ها نزد شیعیان است, چنانکه چاپ اول آن در ۱۹۳۶ (صیدا) و چاپ دهم آن در ۱۹۷۲ (بیروت) صورت گرفت و از آن پس علاوه بر چندین بار تجدید چاپ, به زبان هاى دیگر ترجمه شده است. به عقیده انده بسیارى از شیعیان آراى شرف الدین در المراجعات و در واقع پاسخ هاى او به عالم سنیِ یاد شده را از نافذترین دفاعیه هاى شیعه و متقاعدکننده ترین بیان ها از مسأله امامت در شیعه امامیه مى دانند که تاکنون نوشته شده است. در این قسمت, مؤلف براى تفصیل بحث, خواننده را به کتاب زیر ارجاع مى دهد:

Rainer Brunner, Ann*herung und Distanz: Shcia, Azhar und die is lamische ڑkumene, Berlin: Klaus Schwarz 1996.

مؤلف این اثر, راینر برونر استادیار مطالعات اسلامى در دانشگاه فرایبورگ است. برونر در ۱۹۹۵ از همین دانشگاه دکترى گرفته و کتاب یاد شده در اصل رساله دکترى وى بوده است. وى در این کتاب به مفهوم تقریب در میان مذاهب اسلامى پرداخته و ارتباط الازهر با شیعیان را موضوع پژوهش خود قرار داده است. این کتاب شامل مقدمه اى درباره تاریخ مناقشات شیعه و سنى, ده فصل و یک خاتمه است. فصل سوم این کتاب به گزارش و بررسى مکاتبات شرف الدین با سلیم بشرى در طى سال هاى ۱۹۱۱ تا ۱۹۳۶ اختصاص دارد. در فصل هاى دیگر نیز نقش علمایى چون محمدحسین کاشف الغطاء, محمدتقى قمى و مهمتر از همه محمود شلتوت در تأسیس دارالتقریب و جماعه التقریب و نیز حمایت از این جریان بررسى شده است. در فصل نهم فتواى مشهور شلتوت درباره مذهب شیعه و در فصل دهم و خاتمه نیز تأثیر انقلاب اسلامى ایران در سرنوشت جنبش تقریب مورد بررسى واقع شده است. مؤلف در برخى از فصل هاى کتاب, متأثر از ورنر انده و دیگر خاورشناس آلمانى راینهارد شولتسه (Reinhard Schulze) است و به نظر مى رسد که در تبیین اختلافات ریشه دار و پیچیده تاریخى میان شیعه و سنى موفق بوده و داورى منصفانه اى کرده است. کتابشناسى و بخش منابع این کتاب بر غنا و پر مایگى آن افزوده است.۹
سومین کتاب معرفى شده از شرف الدین در این مقاله, النص والاجتهاد, آخرین اثر چاپ شده از او پیش از مرگش است (نجف ۱۹۵۶). این کتاب به سده هاى نخستین اسلام و نقش صحابه در شکل گیرى احکام اسلامى مى پردازد. انده به آثار دیگر شرف الدین اشاره نکرده و براى آگاهى از فهرست کامل آثار وى منابعى را معرفى نموده است.۱۰ انده همچنین تذکر داده که بخشى از نوشته هاى چاپ نشده شرف الدین در جریان حمله سربازان به خانه هاى او در شحور و صور از بین رفت. در پایان مقاله براى اطلاع بیشتر درباره آثار شرف الدین منابع دیگرى ذکر شده است.
در بخش کتابشناسى مقاله, براى آگاهى بیشتر از شرح حال و آثار شرف الدین ـ علاوه بر منابعى که در متن مقاله ذکر شد ـ منابع متعدد دیگرى معرفى شده که عبارتند از:
۱. آقا بزرگ طهرانى, طبقات اعلام الشیعه: نقباء البشر, نجف ۱۹۶۲, ج۱, جزء۳, ص۱۰۸۰ـ ۱۰۸۸.
۲. مرتضى آل یاسین, بخش حیاه المؤلف در مقدمه المراجعات.
۳. یوسف اسعد داغر, مصادر للدراسه الادبیه, بیروت ۱۹۷۲, ج۳, جزء اول, ص۶۲۶ ـ ۶۲۹.
۴. محمدصادق صدر, بخش قبس من حیاه السید المؤلف در مقدمه النص والاجتهاد.
۵. عباس على, الامام شرف الدین: حزمه ضوء على طریق الفکر الامامى, نجف ۱۹۶۸.
۶. کورکیس عواد, معجم المؤلفین العراقیین, بغداد ۱۹۶۹, ج۲, ص۲۲۸ـ۲۲۹.
۷. هادى فضل الله, رائد الفکر الاصلاحى, بیروت [بى تا] [۱۹۸۷ـ ۱۹۸۸].
۸. احمد قبیسى, حیاه الامام شرف الدین فى سطور, چاپ حسن قبیسى, بیروت ۱۹۸۰.
۹. الامام السید عبدالحسین شرف الدین مصلحاً مفکراً وادیباً, بیروت ۱۹۹۳ (= مجموعه سخنرانى هاى ارائه شده در کنفرانس بزرگداشت شرف الدین که از سوى دفتر رایزنى فرهنگى ایران در بیروت برگزار شده بود)
۱۰. مصطفى قلى زاده, شرف الدین عاملى, تهران ۱۹۹۳.
در برخى دیگر از نوشته هاى خاورشناسان نیز به مناسبتِ بحث از امام موسى صدر, اشاراتى گذرا به نام شرف الدین شده است.۱۱
۱. شاید بهترین شاهد بر این مدعا چاپ دایرهالمعارفى چهار جلدى با نام The Oxtord Encyclopedia of the Modem Islamic World در سال ۱۹۹۵ در دانشگاه آکسفورد باشد که بطور تخصصى به مسائل مرتبط با جهان معاصر اسلام پرداخته است. براى آشنایى اجمالى با این دایرهالمعارف و محتواى آن نگاه کنید به: مهرداد عباسى و سید على آقایى, (مقالات قرآنى در دایرهالمعارف آکسفورد), کتاب ماه دین, سال هفتم, شماره پیاپى ۸۱, تیر ۱۳۸۳, ص۳۴ـ ۳۵.
۲. تألیف این مجموعه که به سه زبان انگلیسى, آلمانى و فرانسه منتشر شده, حدود چهل سال به طول انجامیده است. مشخصات کتابشناختى این کتاب, از این قرار است:

The Encyclopedia of Islam, new ed., 11 Vols, Leiden: Brill, 1960-2002.

معرفى اجمالى از ویرایش اول و دوم این دایرهالمعارف در منبع زیر آمده است: مهرداد عباسى و سید على آقایى, (امامان شیعه در دایره المعارف اسلام), کتاب ماه دین, سال هفتم, شماره پیاپى ۷۴ و۷۵, آذر و دى ۱۳۸۲, ص۴۶ـ ۴۸.
۳. براى نمونه نگاه کنید به: محسن امین, اعیان الشیعه, چاپ حسن امین, بیروت ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳, ج۷, ص۴۵۷; خیرالدین زرکلى, الاعلام, ج۳, ص۲۷۹; عمررضا کحاله, معجم المؤلفین, بیروت [بى تا], ج۵, ص۸۷; دایرهالمعارف تشیع, زیر نظر احمد صدر حاج سید جوادى و دیگران, تهران ۱۳۸۱, مقاله (شرف الدین عاملى) نوشته مصطفى قلیزاده, ج۹, ص۵۶۳ ـ ۵۶۵.
۴. مشخصات کتابشناختى این اثر چنین است:

Rainer Brunner and Werner Ende (eds.), The Twelver Shia in Modern times: Religious Culture and Political History, Leiden. Boston. Kڑln: Brill 2001.

این مجموعه شامل ۲۱ مقاله است و به موضوعاتى چون آموزش علوم دینى در حوزه هاى علمیه شیعى, اختلاف نظر میان علماى معاصر امامیه و تحولات ایدئولوژیک و سیاسى در قرن بیستم بویژه پس از انقلاب ایران پرداخته است. در برخى از مقالات این مجموعه به مناسبت اشاراتى هرچند اندک به علامه شرف الدین شده است از جمله در مقاله اى به قلم سابرینا مروین (Sabrina Mervin) درباره علماى جبل عامل و اصلاح تعلیمات دینى در حوزه علمیه نجف (نگاه کنید به: ص۷۹ـ۹۳).
۵. مشخصات کتابشناختى جشن نامه ورنر انده که به همت برخى از شاگردان وى تهیه شده, از این قرار است:

Rainer Brunner, Monika Gronke, Jens Peter Laut and Urlich Rebstock (eds.), Islamstudien Ohne Ende: Festschrift fںr Werner Ende Zum 65 Geburstag, Deutsche Morgenlndlische Gesellschaft, Wںrzburg: Ergon Verlag, 2002.

۶. این اثر, که ظاهراً در اصل رساله دکترى مؤلف بوده, پژوهشى مهم درباره تاریخ شیعیان عراق به حساب مى آید. این کتاب, علاوه بر اینکه در ۲۰۰۳ در دانشگاه پرینستون تجدید چاپ شده, به زبان عربى نیز ترجمه شده است: اسحاق نقاش, شیعه العراق, ترجمه عبدالاله النعیمى, دمشق و بیروت: دارالهدى للثافه والنشر ۱۹۹۶. اسحاق تقاش مؤلف کتاب, دانشیار مطالعات اسلامى و خاورمیانه در دانشگاه برندایس (Brandeis) در آمریکاست. وى مقالات متعددى در نشریات و روزنامه هاى غربى از جمله نیویورک تایمز, فیگارو, نیوزویک درباره اوضاع و شرایط کنونى جهان اسلام منتشر ساخته است.
۷. این مقاله به فارسى ترجمه شده است: ورنر انده, (اختلاف نظر علما درباره برخى از جنبه هاى سوگوارى محرم), ترجمه جعفر جعفریان, آینه پژوهش, سال چهاردهم, شماره پیاپى ۸۴, بهمن و اسفند ۱۳۸۲, ص۳۳ـ۴۲.
۸. جعفر الخلیلى, هکذا عرفتهم: خواطر عن اناس افداذ عاشوا بعض الاحیان لغیرهم اکثر مما عاشوا لانفسهم, ۶ جلد در ۳ مجلد, بغداد ۱۹۶۳. مؤلف در این کتاب, شرح حال برخى از افراد مشهورى را که در حیات خود با آنان برخورد کرده و خاطراتى را که از مصاحبت با آن به یاد داشته, آورده است. اشاراتى به برخى مقاطع زندگى شرف الدین در این کتاب آمده است. نگاه کنید به: ج۱, ص۱۲۷, ۲۰۷, ج۲, ص۱۸, ۲۰, ج۳, ص۲۲۹.
۹. اگرچه این کتاب به زبان آلمانى است, دست کم دو معرفى اجمالى از آن به انگلیسى در دسترس است. نگاه کنید به:

International Journal of Middle Eastern Studies, 31ii (1999), pp. 280-282, Reviewed by Jakob Skovgoard-Petersen; Middle East Studies Association Bulletin, 34ii (2000), pp. 224-225, Reviewed by Devin Stewart.

۱۰. عمده منابع معرفى شده, بخش هایى از همان کتاب هایى است که در قسمت کتابشناسى مقاله آمده و در ادامه ذکر خواهد شد.
۱۱. از جمله در دایرهالمعارف جهان معاصر اسلام آکسفورد (به پى نوشت شماره۱ مراجعه شود), که مدخلى مستقل به شرف الدین اختصاص نیافته, تنها در مدخل مرتبط با امام موسى صدر نام وى آمده است. نگاه کنید به: ج۳, ص۴۵۳. همچنین در مقاله اى درباره اعتراضات اجتماعى شیعیان لبنان به نقش امام موسى صدر و ارتباط وى با شرف الدین توجه شده است. نگاه کنید به:

Augustus Richard Norton, “Shi’ism and Social Protest in Lebanon”, in Juan R. I. Cole and Nikki R. Keddie (eds.), Shi’ism and Social Protest, Yale University: New Haven and London 1986.