علما در خاورمیانه: محافظان ایمان در عصر جدید

علماء به عنوان اندیشمندان و متفکران جامعه اسلامی که از ابتدای تاریخ اسلام نقش بسیار پررنگی در تحولات اجتماعی و سیاسی جوامع مختلف اسلامی داشته اند، در عصر جدید (قرون ۱۷ و ۱۸ میلادی به بعد) به عنوان طبقه ای اجتماعی فعال و بعضا مستقل هویت یافتند. هویت مستقلی که در پرتو ضعف دولت های اقتداگرای سنتی در جهان اسلام و ایجاد خلاء قدرت رنگ و بوئی تازه یافته بود. در این دوره به واسطه سرعت بالای تحولات سیاسی و اندیشه ای، این گروه تاثیرگذار اجتماعات اسلامی با چالش های متعددی مواجه بود: شکست و فروپاشی هیمنه مشروع خلافت اسلامی در پرتو ضعف امپراطوری عثمانی در مواجهه با قدرت های اروپائی مسیحی، اشاعه فرهنگ و اندیشه های غربی که به واسطه تحصیل کردگان در اروپا به جوامع اسلامی منتقل شده بود و در نهایت جوانب تازه ای از تکنولوژی که سبک زندگی اسلامی را که مدتها ثابت مانده بود به سرعت تغییر می داد. اگرچه این موارد همه زمینه های چالش های عصر جدید فراروی علماء و اندیشمندان اسلامی نبوده، اما شاید بتوان بخش عمده ای از این مصائب را زیر شاخه هایی از این سه دسته انگاشت.

کتاب حاضر متصدی بررسی واکنش های مختلف علماء اسلامی در اقصی نقاط جهان اسلام با مظاهر عصر جدید است. این کتاب که میر هتینا استاد اسلام شناسی دانشگاه حیفاء در سال ۲۰۰۹، به عنوان شماره ۱۰۵ از مجموعه مطالعاتی «پژوهش های سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و سیاسی خاورمیانه و آسیا»[۱] در انتشارات بریل هلند منتشر کرده، مشتمل بر دو بخش عمده است. در بخش نخست که «وارثان نبی» در تاریخ اسلام نام گرفته، مایکل وینتر گزارشی مقدماتی از تاریخچه تعاملات علمای اهل سنت با اصحاب قدرت در عصر پیشامدرن ارائه کرده است. اگرچه مقاله وینتر الگویی قابل توجهی از یک موضوع جذاب پژوهشی را ارائه کرده، اما به واسطه انحصار دانش مایکل وینتر به حوزه جغرافیای غرب اسلامی، شاید بتوان گفت عنوانی بسیار جاه طلبانه با توجه به محتوای آن انتخاب شده است. مقاله دوم نخست این کتاب به قلم شموئل موره « مواضع عبدالرحمن جبرتی نسبت به علمای عصر خویش» نام دارد. این مقاله با توجه به فقدان پژوهش های ارزشمند پیرامون چهره ای سرشناس و تاثیرگذار همچون عبدالرحمن جبرتی، بسیار موضوع جذابی را مورد بررسی قرار داده است. با وجود قدرت تحلیل قابل توجه موره در این مقاله، متاسفانه بسیار بیش از آنکه بر کتاب مهم و متأخرتر جبرتی «عجائب الآثار فی تراجم و الاخبار» توجه شود به اثر متقدم و اغراق شده او «مظهر التقدیس فی ذهاب دوله الفرنسیس» تاکید شده است که اساسا در فضایی برانگیخته، متعصبانه و برآشفته تحت تاثیر حضور اروپائیان مسیحی در قلب جهان اسلام یعنی مصر نوشته شده که چالشی مهم برای درک صحیح آراء و اندیشه های جبرتی محسوب می شود. صاحب این قلم در پژوهشی این چالش ها را در پرتو خوانش تطبیقی دو اثر برجای مانده از عبدالرحمن جبرتی تحلیل نموده است.[۲]

اما بخش دوم این کتاب که شاید بدنه اصلی مطالب در آن جمع شده باشد، «مواجهه با دنیای در حال تغییر: مدرنتیه، اصلاحات و مباحثات ملی گرایان» نام دارد مشتمل است بر پنج مقاله مهم: امت بِین مواجهه علماء اسلامی و فعالیت های سیاسی را در بستر دوره متأخر تاریخ عثمانی با موضوع جزئی زندگی سیاسی شیخ الاسلام مصطفی صبری افندی بررسی کرده است. در بخش دیگری آنا بالدینتی نقش استعمارگرای ایتالیایی و نخبگان اسلامی را در جامعه لیبی مورد تحقیق قرار داده و راینر برونر رهبری فکری علماء اسلامی را در جنبه های آموزشی و سیاسی در قالب پژوهش پیرامون علمای الازهر در بازه سالهای ۱۹۲۷ تا ۱۹۴۵ مورد بررسی قرار داده است. مقاله قابل توجه اُریت باشکین تحت عنوان «حامیان عراقی سیدجمال اسدآبادی و محمد عبده: معارضه بر سر اصلاحات میان علمای شیعی و سنی در دوره جنگ داخلی عراق» نیز به پیاده سازی الگوی کلی کتاب در عراق پرداخته و گزارشی قابل توجه از انعکاس معارضات فکری علماء در مطبوعات آن دوره ارائه کرده است.

بخش سوم این کتاب به نقش علماء در مناسبات جوامع نیمه قبیله ای اختصاص یافته و در آن دنیل زیسنوین مقاله ای پیرامون نقش علماء در منازعات ملی مراکش بین سالهای ۱۹۴۴ تا ۱۹۵۶ ارائه کرده و محمد العطونه به نقش مصالحه گرانه علما در منازعات قبیله ای عربستان سعودی پرداخته است. بخش چهارم و آخر کتاب به معارضات و مناظرات کلامی و فکری علماء پرداخته که شاید جذاب ترین بخش کتاب برای محققان باشد. در این بخش دیوید کامینز که تالیفات قابل توجهی در زمینه مطالعات وهابیت و سلفیه داشته، مقاله ای تحت عنوان «وهابیان، صوفیان و سلفیان در سالهای ابتدایی قرن بیستم در دمشق» ارائه کرده، میر هتینا به جناح بندی های درونی علماء اسلامی پرداخته و محمد ابوثمره تعارض علمای لیبرال و اندیشه های سنت گرایانه در را در بستر جهان عرب معاصر مورد پژوهش قرار داده است. مقاله آخر این کتاب نیز از یاکوب اسکوگارد پیترسون است که به تلاش علماء در دفاع و احیاء دین اسلام در فضای نوین جهان اسلام پرداخته است.

محمدحسین رفیعی

برای دانلود مقدمه این کتاب کلیک کنید.

[۱] Social, Economic and Political Studies of the Middle East and Asia (S.E.P.S.M.E.A.)

[۲] جایگاه عبدالرحمن جبرتی در تاریخ نگاری وهابیت، فصلنامه مطالعات تاریخ اسلام، سال ششم، شماره ۲۱، تابستان ۱۳۹۳