قرآنِ تولدو: تصحیح متن و بررسی نسخه‌ی خطی ۲۳۵ موجود در کتابخانه‌ی کاستیا لامانچا

در بهار سال ۱۶۰۶ میلادی، یکی از مسلمانان شمال آفریقا (احتمالا در شهر ویافلیخه در ایالت اراگون اسپانیا) نسخه‌ای قرآنی را از اهالی اونرادا برای استنساخ قرض گرفت. این نسخه دوزبانه بود: متن قرآن همراه با ترجمه‌اش به زبان الخامیدو. این زبان را مسلمانان اندلس وضع کرده بودند و در آن با خط و حروف عربی، زبان‌های رومی‌تبار یا لاتین (Romance languages) از جمله اسپانیولی را حرف‌نگاری می‌کردند. ریشه‌ی اصطلاح الخامیدو یا الجامیدو به “العجمیه” بازمی‌گردد. عرب‌های مسلمان در اندلس این واژه را بر عموم زبان‌های غیرعربی رایج در اندلس اطلاق می‌کردند و تقریباً اغلب این زبان‌ها را با خط عربی می‌نوشتند که امروزه برای مردم آن مناطق به‌کلی نامفهوم است. صدها اثر کهن دینی و ادبی از دوران حضور مسلمانان در اندلس به این خط و زبان پدید آمده و نسخه‌های آن در اسپانیای کنونی موجود است.

باری، آن مستنسخ مسلمان در هنگام کتابت متن قرآن، خط عربی را از ترجمه زُدود و با این کار، ترجمه‌ای از قرآن به زبان و خط اسپانیولی آفرید که تنها نسخه‌ی کامل ترجمه‌ی اسپانیولی قرآن از دوران حضور مسلمانان در اندلس به شمار می‌رود. این نسخه‌ی بسیار ارزشمند را اکنون خانم کونسوئلو لوپِزـ‌ موریاس، استاد دانشگاه ایندیانا (آمریکا) و متخصص در نسخه‌شناسی قرآن‌های کهن اسپانیا پس از سال‌ها تحقیق، در شهر خیخن اسپانیا منتشر ساخته است. نسخه‌ی خطی کتاب به شماره‌ی ۲۳۵ در کتابخانه‌ی کاستیا لامانچا در شهر تولدو در اسپانیا نگهداری می‌شود.

مرتضی کریمی نیا