تصاویر: اولین سکه‌ها در تاریخ اسلام

پنج سکه کمیاب تاریخ پیش‌روی اسلام از شبه جزیره عرب را بازگو می‌کند و شواهد تاریخی مهمی برای ظهور یک نظام ضرب سکه اسلامی به دست می‌دهد.

این سکه‌ها بیش از هزار سال پیش ضرب شده‌اند و از آن زمان برجای مانده‌اند. این پنج سکه از قرن نخست اسلام نشان می‌دهد چگونه تمدن جدید اسلامی نظام ضرب سکه را از امپراطوری‌های آن زمان وام گرفت و سپس سکه‌های اسلامی مخصوص خود را رواج داد. امروزه ارزش این سکه‌ها بیش از هر زمان دیگری است.

عرب‌ها قبل از استفاده از سکه، به شیوه کالا به کالا تجارت می‌کردند و غذا، دام، و نیز ادویه‌ها و عطرهای نایاب مثل کندر و مر که در سفرهایشان به دست می‌آوردند با همدیگر تبادل می‌کردند. پس از فوت پیامبر اسلام در سال ۶۳۲ میلادی، امپراطوری اسلامی در دوران خلافت امویان به گسترش خود ادامه داد. در عربستان قرن ۷، سکه‌هایی که از امپراطوری‌های هزیمت‌زده بیزانسی و ساسانی برجای مانده بود، اولین سکه‌هایی بود که مورد استفاده مسلمانان قرار گرفت. بر روی یکی از اولین نمونه‌های سکه طلا یک «صلیب اصلاح‌شده» از قرن ۷ به چشم می‌خورد.

استیون لوید که در مرکز حراجی «مورتون و ادن» متخصص سکه‌شناسی است می‌گوید: «وقتی نوبت به سکه‌های طلا رسید نمونه‌های بیزانسی مورد استفاده قرار می‌گرفت ولی هرگونه نماد مسیحی آشکار مثل صلیب از روی سکه‌ها محو می‌شد. در سال‌های نخست فتوحات مسلمانان هیچ سنت از پیش موجودی برای ضرب سکه وجود نداشت، بنابراین حاکمان صرفا از سکه‌های رایج آن زمان برای رفع نیاز خودشان اقتباس کردند یا الهام گرفتند. مثل این سکه عربی-ساسانی که «خلیفه ایستاده» نام گرفته است، چون یک سوی آن چهره یک مرد ایستاده با شمشیری در دست را نشان می‌دهد که گمان می‌رود عبدالملک مروان خلیفه اموی باشد. این سکه رایج بعدها در شام و دمشق که پایتخت خلافت بود از جنس طلا و مس ضرب شد.

در سوی دیگر سکه «خلیفه ایستاده» نیم‌تنه تاجدار خسرو دوم پادشاه ساسانی (۵۹۱-۶۲۸) به چشم می‌خورد. این سکه شبیه به درهم‌های نقره‌ای است که در آن زمان رواج داشت. در آن زمان فتوحات مسلمانان هم به سمت شرق و هم به سمت غرب گسترش یافته بود و امپراطوری‌های سابق بیزانسی و ساسانی و نظام ضرب سکه آنها را تحت یک امپراطوری واحد متحد کرده بود.

درهم محراب و عنزه به دلیل طراحی منحصربه‌فردش چنین نامی گرفته است. این سکه یکی از اولین نگاره‌هایی است که یک محراب یا تاق را که از سازه‌های منحنی و رایج در معماری اسلامی است نمایش می‌دهد. در مرکز این سکه عنزه یا نیزه است که برای تکریم نیزه‌ مورد استفاده پیامبر طراحی شده است. برخی دانشمندان معتقدند این سکه احتمالا در بخش‌های نظامی ضرب شده است چون تسلیحات را به نمایش می‌گذارد.

لوید می‌گوید: «پس از سه دهه رواج انواه سکه‌های دورگه و ترکیبی، در سال ۷۷ هجری [۶۹۶ میلادی] اولین سکه طلا در دوران امویان ضرب شد، که بیانگر ظهور یک نظام ضرب سکه کاملا اسلامی بود». مشخصه این سکه‌ها تغییر طراحی‌شان بود، و برخلاف سکه‌های قبل حاوی هیچ تصویری نبود، فقط آیات واضح و ساده قرآن. برخلاف اعتقاد تثلیثی مسیحیت، بر این سکه‌ها کلماتی منقوش شده است که بر وحدانیت خداوند تاکید دارد، مثل عبارت عربی «لا اله الا الله».

لوید می‌گوید: «اقدام عبدالملک بن مروان برای ترویج یک نظام ضرب سکه‌ی مشخصا اسلامی و متحدالشکل واقعا یک نقطه عطف در تاریخ اسلام نخست تلقی شده است. این دینار طلا به دلیل سادگی چشمگیرش زیبا است، و آشکارا و بی‌بروبرگرد اسلامی است».

دینارهای جدید منقوش به قرآن به سکه استانداردی تبدیل شد که تحت حکومت امویان ضرب می‌شد. این نوع سکه تا بعد زمان سقوط خلافت امویان در ۷۴۹ میلادی تغییر نیافت، اگرچه بسیاری از نوشته‌هایی که عبدالملک رواج داد هنوز بر سکه‌های بعدی که در دوران خلافت عباسیان تا نزدیک به شش قرن بعد توزیع می‌شد قابل مشاهده بود. سکه‌های ضرب‌شده در دوران نخست اسلام هنوز هم در سراسر جهان قابل بازیابی است، از جمله این سکه‌ها که در تملک مجموعه‌داران خصوصی و خارجی بود و در سال ۲۰۱۰ به شورای عالی عتیقه‌جات مصر بازگردانده شد. (عکس: AFP)

سکه‌های برجای‌مانده از قرون نخست اسلام هم در میان مجموعه‌داران عرب و هم در میان مجموعه‌داران بین‌المللی شدیدا مشتری دارد و یکی از این سکه‌ها در اکتبر ۲۰۱۹ در یک حراجی به مبلغ ۳.۷ میلیون پوند به یک مجموعه‌دار اروپایی فروخته شد. لوید می‌گوید: «این دینار که رکورد قیمت معاملات را شکست اولین سکه‌ طلای اسلامی بود که نام یک مکان در عربستان سعودی را نمایش می‌داد، و بطور کلی قدیمی‌ترین دینار بازیافته از تمام منطقه خلیج فارس بود. دلایل قوی وجود دارد که ما را قانع می‌کند که طلای مورد استفاده در ساخت این سکه از معدنی در میانه راه مکه و مدینه بوده است: معدنی که نه تنها در مالکیت چندین خلیفه بوده است بلکه از سوی خود پیامبر به یکی از مالکان سابق آن داده شده بود».

منبع: Middle East Eye

تصاویر: Morton & Eden