داستان همراهی موسی با «بنده خدا» در سوره کهف و تفاسیر یهودی

مرکز و کتابخانه مطالعات اسلامی به زبان‌های اروپایی: قرآن کریم در آیات ۶۵ تا ۸۲ سوره‌ی کهف اشاره می‌کند که موسی پس از یافتن «بنده‌ای از بندگان که به او رحمت و علم داده شده است»، خواستار همراهی با او و آموختن از او شد. این داستان در قرآن به اختصار آمده است و جزئیات زیادی از آن بیان نشده است. اما نکته جالب این است که برخی محققان، از جمله آرنت یان ونسینک[۱]، معتقدند این داستان قرآنی از افسانه یهودی یوشع بن لوی و الیاس الهام گرفته و اقتباس شده است. در مقاله «ریشه‌های یهودی آیات ۶۵ تا ۸۲ سوره کهف؟: بازنگری در نظریه‌ آرنت یان ونسینک»، «برانان ویلر» با بررسی دقیق‌تر منابع و شواهد، استدلال می‌کند که این داستان قرآنی مستقل است و از منابع یهودی یا مسیحی دیگری الهام نگرفته است.

نویسنده مقاله تاکید می‌کند که تفاوت مهمی میان متن اصلی قرآن و تفاسیر آن وجود دارد که باید در نظر گرفته شود. مفسران قرآن سعی کرده‌اند با استفاده از روایات و منابع دیگر، تفسیر و شرحی برای آیات قرآن ارائه دهند. به عنوان مثال، داستان ابی بن کعب که شخصیت خضر را معرفی می‌کند، سعی دارد پیوندی میان آیات قرآن برقرار کند. اما انتساب این داستان از جانب مفسران است و بخشی از متن اصلی قرآن محسوب نمی‌شود.

در مجموع، با بررسی شواهد، می‌توان نتیجه گرفت که داستان قرآنی به نحوی مستقل است و تفاسیر در قرن‌های بعد سعی در پیوند دادن آن با داستان‌ها و روایات دیگر داشته‌اند. این موضوع نشان می‌دهد مفسران برای پیشبرد اهداف تفسیری خود سعی در مصادره و ادغام قرآن و داستان‌های غیرقرآنی داشته‌اند. البته باید توجه داشت که مفسران سعی کرده‌اند پیوند میان قرآن و این داستان‌ها برقرار کنند و لزوماً قصد تحریف متن اصلی قرآن را نداشته‌اند.

نکات کلیدی این مقاله

مقدمه:

• داستان موسی و بنده ناشناس خدا در قرآن باعث بحث‌ها و تفاسیر زیادی شده است.
• احتمالا معروف‌ترین تفسیر از این داستان، تفسیر آرنت یان ونسینک است که ادعا می‌کند این داستان بر اساس افسانه یهودی یوشع بن لوی و الیاس است.
• ونسینک می‌گوید مولف قرآن (که از نظر او پیامبر اسلام است) اشتباها یوشع بن لوی را با یوشع بن نون اشتباه گرفته است.
• اما مشکل این تفسیر این است که الیاس را با موسی خلط کرده است و شخصیت سوم داستان قرآن یعنی «بنده خدا» را توضیح نمی‌دهد.
• تفسیرهای دیگر هم مثل شوارتزباوم منشأ داستان را افسانه‌های مسیحی یا یهودی می‌دانند.
• اما مشکل این تفسیرها این است که بین متن قرآن و تفاسیر اسلامی اولیه تمایز قائل نمی‌شوند.
• درحالی‌که داستان در قرآن مبهم است و جزئیات و اسامی شخصیت‌ها در تفاسیر اضافه شده‌اند.

منابع احتمالی پیش از قرآن:

• ونسینک ادعا می‌کند داستان موجود در قرآن ۱۸: ۶۵-۸۲ از «افسانه یهودی» ربی یوشع بن لوی و الیاس مشتق شده ‌است.
• در این داستان، ربی یوشع بن لوی با الیاس در جاده ملاقات می‌کند و از او درخواست می‌کند که او را دنبال کند و اعمالش را مشاهده نماید. الیاس با این شرط موافقت می‌کند که حتی اگر یوشع اعمال او را درک نکرد، سؤالی نپرسد. سپس الیاس گاو یک مرد فقیر را می‌کشد. یوشع سؤال می‌کند و الیاس او را به خاطر سؤال کردن سرزنش می‌کند. روز بعد آن‌ها به خانه یک مرد ثروتمند می‌روند که مهمان‌نوازی نمی‌کند. الیاس دیوار فرو ریخته آن مرد ثروتمند را تعمیر می‌کند. شب آن‌ها به کنیسه‌ای می‌روند که مردمانی بر روی صندلی‌های طلا و نقره‌ای نشسته‌اند و به آن‌ها مهمان‌نوازی نمی‌کنند. صبح روز بعد الیاس از خداوند می‌خواهد که همه آن افراد را حاکم کند. شب بعد آن‌ها در منزل افراد فقیری اقامت می‌کنند که به آن‌ها مهمان‌نوازی می‌کنند. صبح روز بعد الیاس از خداوند می‌خواهد فقط یکی از آن‌ها را حاکم کند. یوشع مبهوت از این اعمال از الیاس دوباره سؤال می‌کند و الیاس عدالت حاکم بر اعمال خود را توضیح می‌دهد.
• پیش از ونسینک، محققانی همچون ابراهام گایگر و اسرائیل فریدلاندر نیز اظهار کرده بودند که داستان قرآنی از این افسانه یهودی الهام گرفته است.
• اما آن‌ها و ونسینک نمی‌دانستند که داستان عبری یوشع و الیاس در واقع ترجمه‌ای عبری از یک اثر عربی قرن یازدهم به نام الفرج بعد الشده نوشته نسیم بن شاهین از قیروان است که آدولف یلینک[۲] در ۱۸۷۳ منتشر کرده بود.
• حتی بعد از کشف متن اصلی عربی، محققان همچنان بر این باور بودند که اصالت با داستان یهودی است.
• اما شواهد نشان می‌دهد داستان یهودی شباهت بیشتری به تفاسیر اسلامی دارد تا خود قرآن، پس احتمالا داستان یهودی از قرآن و تفاسیرش الهام گرفته نه برعکس.

داستان‌های مرتبط با آیات قرآنی:

• مفسران بر اساس شخصیت خضر که در احادیث نبوی معرفی شده است جزئیاتی به داستان اصلی قرآنی اضافه کرده‌اند.
• مثلا غرور موسی و دانش باطنی خضر در این احادیث مطرح شده است.
• همچنین مکالمه خضر و موسی در کشتی که در قرآن نیست، در احادیث آمده است.
• پس جزئیاتی که در تفسیرها به عنوان منبع یهودی یا مسیحی مطرح شده است، در اصل از احادیث اسلامی است.
• داستان ابن شاهین هم شباهت بیشتری به تفاسیر دارد تا آیات قرآنی.
• مثلا قرآن هویت «بنده خدا» را مشخص نمی‌کند اما در تفاسیر و داستان ابن شاهین به عنوان خضر و الیاس معرفی شده است.
• پس احتمالا داستان ابن شاهین از نوشته‌های مفسران الهام گرفته است و نه مستقیما از آیات قرآنی.

نتیجه‌گیری:

• شواهد نشان می‌دهد قرآن بر اساس داستان یهودی الیاس و یوشع نیست بلکه برعکس، این داستان یهودی از قرآن و تفاسیر آن الهام گرفته است.
• مهم است بین قرآن و تفاسیرش تمایز قائل شد. تفاسیر برای فهم قرآن به داستان‌های دیگر پیوند می‌زنند.
• باید تفاسیر را به عنوان تلاشی هدفمند برای تفسیر قرآن با ارجاع به منابع دیگر دید نه سردرگمی در منابع.
• با درک این موضوع به جای اینکه قرآن را مخلوطی از منابع بدانیم، می‌توانیم فعالیت تفسیری مفسران را در قالب تاریخی آن درک کنیم.
• شناسایی نقش مفسران در تأویل این آیات و ارتباط دادن آن با داستان‌های دیگر، نشان‌دهنده فعالیت هدفمند آن‌ها برای مصادره هم قرآن و هم منابع غیرقرآنی به نفع اهداف تفسیری خودشان است.

[۱] Arent Jan Wensinck

[۲] Adolph Jellinek