پاره های اسلام شناسی(۴) اسلام شناسی در غرب(۱): بررسی آثار رابرت هویلند

سالهاست روند شکل گیری پژوهش ها و مطالعات علمی در زمینه تاریخ صدر اسلام در مغرب زمین، بسیار سریعتر و جذاب­تر از دیگر حوزه های پژوهشی در حال پیگیری­ست. سالیانه کتب، مقالات و پژوهش های متعددی منتشر می شود که هرکدام با توجه به دامنه گسترده علاقه­مندی و تاثیرگذاری، از اقبال و توجه بسیاری در سراسر جهان برخوردارست. شاید به­سختی بتوان نمونه مشابهی برای جناح­بندی و رقابت دو رویکرد متفاوت علمی متفاوت به سنت اسلامی که در حوزه تاریخ صدر اسلام پدید آمده را درباب دیگر موضوعات و دوره­های تاریخی مشاهده کرد. اهمیت و حساسیت موضوع، رقابت دیرینه جهان مسیحیت با اسلام و نقشی که این مطالعات در شناخت نوین غربیان از ساختارهای فکری و اجتماعی مسلمین ایفا می­کنند، از عوامل متعدد توجه به این بخش از مطالعات تاریخ اسلام است. ما نیز در شماره نخست پاره­های اسلام­شناسی و به بهانه بررسی مقاله­ای درباب روند نقل احادیث فتوح شام اشاره کرده بودیم که برای ارائه تصویری مناسب از طیف های مختلف پژوهشگران غربی در مواجهه با میراث حدیثی اسلام در قرون اولیه، باید به دو گروه همدل و شکاک اشاره کرد. اگرچه سابقه شکاکیت به سنت اسلامی، سابقه چندین قرنه در میان مسیحیان دارد اما پژوهشگران شکاک مورد بحث ما، در سه دهه آخر قرن بیستم بشدت مورد توجه مراکز پژوهشی و حتی شبکه ها و رسانه های غربی قرار گرفتند. آنها اساسا وجود هرگونه اعتبار و اصالتی را برای روایات سیره و صدر اسلام رد کرده، آنرا «مرده ریگ حقیقتی محو شده»[۱] می خواندند. اگرچه باید در نظر داشت که رویکرد آنها کاملا مجزا از بحث های عقیدتی و اسلام هراسانه غربی بوده، اما آبشخور مناسبی برای جولان گرایش های اسلام هراسانه پدید آورده است. دغدغه اصلی شکاکان پس از احراز عدم صحت و اصالت منابع حدیثی-تاریخی اسلامی، یافتن شواهدی ملموس و عینی خارج از دایره این روایات است. به دیگر سخن در نگاه این افراد، وجود واقعی و تاریخی عمر بن خطاب محرز نخواهد شد، الا با یافتن کتیبه‌ای گِلی از نیمه دوم قرن اول هجری، که اخیرا در کنکاش های باستان شناسی صحرای نگب در سرزمین فلسطین به دست آمده و نام عمر بر آن حک شده است. گروه دیگر اما با حفظ رویکرد خوش بینانه به منابع حدیثی-تاریخی اسلامی، به دنبال کشف «هسته حقیقی» روایات هستند. منظور از «هسته حقیقی» روایات، نزدیک ترین گونه روایی ممکن به گونه منقول از راوی اصلی ست. به دیگر سخن اگر روایتی خاص از طریق عروه بن زبیر به ابن شهاب زهری رسیده و از آن پس در شاخه های متعدد روایی، در منابع و متون قرون چهارم و پنجم هجری روایت شده، این محققان تلاش می کنند با بکار گیری ابزارها و روش های بسیار زمان بر و جانکاه، به کلمات و عبارات ابن شهاب زهری یا عروه بن زبیر دست یابند. برای این محققان که از تمام ابزارهای مقایسه‌ای، آماری، زبان شناسی و… برای نیل به مقصود خود بهره می گیرند، سنوات پایانی قرن اول هجری، «آستانه ای طلایی» قلمداد می شود و می کوشند به گونه روایی منحصر به فردی دست یابند که در آن زمان نقل محافل حدیثی حجاز و عراق بوده است.

در سالهای اخیر به همت علاقه­مندان و پژوهشگران بومی که به روش و آخرین تحولات این جریان پژوهشی در غرب توجه داشتند، تصویر جامعی از رویکرد همدلانه به سنت اسلامی به جامعه علمی کشور ارائه شده است. تصویری که از طریق کتب متعدد، مقالات ناقدانه و حتی پژوهش­های مشترک در داخل کشور پدید آمد و در بعضی از موارد زمینه­ساز تاثیرات مثبتی شد. اما در سوی دیگر ماجرا، اسلام پژوهان ناهمدل و شکاک به منابع حدیثی و تاریخی اسلامی، چندان مورد توجه و شناخت قرار نگرفته اند. طبیعی­ست که اصلی ترین دلیل را می توان در موضع­گیری های تند و معاندانه این جریان جستجو کرد، اما بدون شک بررسی دقیق انتقادات این گروه و شناخت بی­طرفانه تلاش­های عالمانه پژوهشگران معتدل­تر این جریان خالی از فایده نخواهد بود. ناگفته پیداست ما در این نوشتار، قصدی بر داوری یا نقد مطالب موجود در آثار علمی نداریم و این مهم را به متخصصان امر واگذاشته­ایم، اما بدیهی­ست که پیش از نقد، باید شناختی جامع از موضوع نقد بدست آورد. از این رو این شماره از پاره­های اسلام شناسی را به بررسی آثار رابرت هویلند[Robert G.Hoyland] اختصاص داده­ایم. رابرت هویلند استاد مطالعات اسلام شناسی دانشگاه آکسفورد، سینت اندروز و… است که سالهاست پژوهش های خود را به بررسی مأخذشناسانه تاریخ صدر اسلام اختصاص داده است. تلاش او برای معرفی و بازشناسی منابع غیراسلامی، قابل استفاده در شناخت تاریخ صدر اسلام، قرآن و سیره منجر به تالیف چندین کتاب و مقاله متعدد شده است که در ادامه به بررسی و معرفی آنها خواهیم پرداخت.[۲] اما پیش از آن باید به معرفی جریانی پرداخت که هویلند یکی از نمایندگان اصلی آن محسوب می شود.

شاید بتوان یکی از نقاط عطف و اتفاقات هویت بخش جریان ناهمدل با سنت حدیثی اسلامی که در اعتبار آن منابع برای شناخت تاریخ صدراسلام تشکیک می کردند را انتشار کتاب «هاجریسم» اثر پاتریشیا کرونه و مایکل کوک دانست. این کتاب که در سال ۱۹۷۷ منتشر شد برآمده از سنت فکری دیرپائی در جهان مسیحیت بود که تلاش می­کرد وجود پیامبر(ص) را زیر سوال ببرد و آنرا غیرحقیقی و برساخته اعراب بینگارد. آن دوتن در اثر خویش تلاش کردند اهمیت و گستردگی منابع غیراسلامی را برای شناخت منابع صدراسلام نشان دهند و جایگزینی مناسب برای آثار حدیثی و تاریخی سنت اسلامی معرفی کنند. اگرچه سخنان کرونه و کوک در سنت اسلام شناسی غربی(مسیحی) چندان تازگی نداشت و پیش از او طیف گسترده­ای از کایتانی و بکر گرفته تا جان ونزبرو در عدم وثاقت منابع اسلامی سخن می­گفتند، اهمیت کتاب هاجریسم، تلاشی عملیاتی برای شناخت منابعی بود که شکاکان می توانستند بدان اعتماد کنند. رابرت هویلند که سابقه شاگردی طولانی مدتی نزد پاتریشیا کرونه داشت، در اولین و مهم­ترین کتابش «اسلام از نگاه دیگران: بررسی مأخذشناختی منابع مسیحی، یهودی و زرتشتی درباب اسلام» تلاش کرد فرضیه مطرح شده در کتاب هاجریسم را در عمل بررسی کند. آنچه در پی می آید گزارشی از این کتاب در سنت اسلام پژوهی غربی­ست و در ادامه دیگر آثار وی مورد نقد و بررسی قرار خواهد گرفت.

***

۱- اسلام از نگاه دیگران: بررسی مأخذشناختی منابع مسیحی، یهودی و زرتشتی درباب اسلام[۳]

Seeing Islam as Others Saw it. A survey and analysis of the Christian, Jewish and Zoroastrian writings on Islam (Darwin; Princeton, 1997)

این کتاب مجموعه­ای ست کم­نظیر از اطلاعات مأخذشناختی مرتبط با تاریخ صدر اسلام. هویلند در این کتاب از لزوم مطالعات بینارشته­ای در مطالعات تاریخ اسلام سخن گفته و عدم وقوف بر تمام منابع و مآخذ مطالعاتی را یکی از نقاط ضعف پژوهش­های پیشینی تاریخ صدر اسلام انگاشته است. حقیقت آن­ست که تاریخ­پژوه فرانسوی کلود کاهن چند دهه قبل در مقاله­ای مفصل، تصویری از اطلاعات و شواهد تاریخی هشت قرن حیات اجتماعی در بین النهرین ارائه کرد که با آنچه مسلمین در منابع خود عرضه کرده بودند، تفاوت داشت.[۴] تلاش برای یافتن تصویری متفاوت از منابع بومی اسلامی، توسط پاتریشیا کرونه و مایکل کوک ادامه یافت و آنها در کتاب «هاجریسم» خود تلاش کردند روایتی متفاوت از ظهور اسلام را با تکیه بر منابع خارج از سنت اسلامی ارائه دهند. هویلند معتقدست ضعف مطالعاتی موجود پیرامون شناخت منابع خارجی تاریخ اسلام، بدان دلیل پدید آمده است که تمام اقوام حاضر در خاورمیانه به سرعت تحت تاثیر قدرت و هژمونی سیاسی اسلام قرار گرفتند. با این وجود هر تلاشی برای شناخت همه جانبه تاریخ صدر اسلام ناقص خواهد ماند، اگر خود را از بررسی منابع بازمانده از سنت­های پیشااسلامی خاورمیانه بی­نیاز ببیند. هویلند همین نقیصه را بزرگترین انگیزه برای نگارش کتاب خود «اسلام از نگاه دیگران» خوانده­است. او کتاب خود را بر پایه یک استراتژی چهار بُعدی به رشته تحریر درآورده است. در بخش نخست که به برخی مشابهت های حیات اجتماعی مسلمین و مردمان سرزمین های فتح شده پرداخته، ادعایی برای حرفی تازه وجود ندارد. اگرچه او معتقدست تاکنون بیشتر بر تمایزات مسلمین و فرهنگ ملل مغلوب پرداخته شده تا مشابهت ها. بخش دوم استراتژی هویلند به بررسی منابع غیراسلامی اختصاص یافته که تا حدودی در تاریخ صدر اسلام نقش داشته اند. مهم ترین ممیزه انتخاب این منابع آن­ست که در بازه زمانی ۶۳۰-۷۸۰ میلادی به رشته تحریر درآمده اند و دریافت­هایی هرچند مقطعی و ناقص را از اسلام عرضه کرده اند. آغاز این بازه زمانی با تاریخ ظهور اسلام همراه شد و پایان آن زمانی­ست که مسلمین به هویتی نسبی از خود و دیگری در مناسبات سیاسی جهان پیرامون خود دست یافته­بودند. هویلند معتقدست که در سالهای پایانی قرن هشتم میلادی/دوم هجری، مهم ترین منابع هویت بخش مسلمین تولید شده بود. کتابهایی همچون سیره ابن اسحق (م.۷۶۷ میلادی)، تفسیر مقاتل بن سلیمان(م.۷۶۷)، فقه ابوحنیفه و مالک بن انس (م. ۷۶۷ و ۷۹۵) و مجامع حدیثی عبدالله بن عون و معمر بن رشید و حتی فقه اللغه سیبویه (م.۷۹۳). از سوی دیگر هویلند به علت دیگری نیز این بازه زمانی را انتخاب کرده است. او به تأسی از سیریل مَنگو، این بازه زمانی را «گسست بزرگ» تاریخ نگاری جهانی در سنت هلنی قلمداد می کند. از سوی دیگر سنت تاریخ نگاری اسلامی نیز به علت رواج سنت نقل شفاهی و فقدان متون مکتوب، بشدت دچار ضعف و عدم ثبات تاریخی­ست. فایده این رویکرد به مطالعات اسلام­شناسی، جمع آوری و معرفی همه جانبه منابع بی­شماری­ست که عموما سخت­یاب و دور از دسترس هستند و بهره مندی از آنها منوط به اطلاع از جوانب گسترده یک سنت علمی و روایی قدیمی­ست. از سوی دیگر پژوهشگران سنت های مسیحی، یهودی و زرتشتی نیز درخواهند یافت که چگونه می توان از لابه لای متون آنها به دریافت های تازه ای از پدیده ای نوظهور مثل دین اسلام دست یافت. هویلند مدعی­ست که نهایت مساعی خود را در فهم هریک از متون این سنت ها، بر پایه بستر(Context) تاریخی آنها به کار گرفته و نیز نهایت دقت را در ثبت اسامی، سالها و جزئیات این متون صرف کرده­است. البته خود معترف است که ذات ناهمگون و چندلایه این متون ممکن است وی را در برهه هایی از مسیر اصلی خارج گردانیده باشد، اما همین مساله نیز نقطه عطفی یکتا در تمایز این اثر از دیگر متون مشابه خود است. او در این بخش از منابع اثر خود، دسته بندی و تمایزی میان منابعی که با هدف تعریف و بازشناسی اسلام تالیف شده و گروه دیگری که اتفاقی و غیرعمدی به ظهور پدیده اسلام اشاره کرده اند، قائل شده است. بخش سوم این اثر با انگیزه پاسخ به این سوال به رشته تحریر درآمده که چگونه می­توان از این متون و منابع غیراسلامی برای بازشناسی تاریخ صدر اسلام استفاده کرد؟ اصل مقدماتی پاسخ به این سوال اطلاع و توجه به غرض­ورزی ها و تعارضات ساختاری عقاید نگارندگان این متون است. هویلند در ادامه به تبیین شرایطی پرداخته که یک محقق تاریخ اسلام می­تواند از منابع خارجی بهره مند گردد. نهایتا او در بخش چهارم کتابش به معرفی و نقد منابعی پرداخته است که تاکنون در مطالعات پژوهشی درباب تاریخ اسلام مورد غفلت یا تغافل قرار گرفته اند. منابعی که عرصه­های نوینی از مطالعات را خواهند گشود.

این اثر مشتمل بر چهار بخش و چهارده فصل و دو ضمیمه است. در بخش اول که حاوی دو فصل نخست کتاب نیز هست به بررسی زمینه های تاریخی و ادبی دوره زمانی مورد بحث پرداخته شده است. همچنین ذات شفاهی یا مکتوب بودن منابع نیز از دیگر موضوعاتی­ست که فصلی به بررسی آن اختصاص یافته و شیوه های انتقال اطلاعات، سنت­های ضبط و ثبت متون و میزان اعتبار هریک از این سنت ها به دقت بررسی شده است. چنانکه پیشتر اشاره کردیم، هویلند بخش دوم کتابش را به دو زیربخش تقسیم کرده و در زیربخش نخست به ارجاعات تصادفی منابع غیراسلامی به پدیده اسلام پرداخته است. او در تقسیم بندی این دسته از منابع، بخشی را به منابع یونانی، بخشی را به منابع قبطی و ارمنی، و نیز بخش دیگری را به منابع سریانی اختصاص داده است. همچنین منابع لاتین، یهودی، فارسی و حتی چینی نیز در بررسی او مغفول نمانده است. در ادامه بخش دوم از فصل دوم به ارجاعات عمدی و آگاهانه به ظهور اسلام اختصاص یافته، اما دسته بندی ها در این بخش متفاوت از بخش پیشین است. موضوعاتی همچون مکاشفات و رویاها (متون سریانی، متون قبطی-عربی، متون عبری، متون پارسی)، شهادت­نامه نگاری­ها (متون یونانی، متون سریانی)، وقایع نگاری­ها و تاریخ نگاشته­ها (متون سریانی، متون لاتین، متون یونانی، متون ارمنی، متون مسیحی-عربی، متون یهودی)، عفونامه­ها و مناظرات (متون سریانی، متون یونانی، متون مسیحی-عربی، متون یهودی) سرشاخه­های اصلی بحث هویلند در زیربخش دوم از فصل دوم را به خود اختصاص داده اند. بخش سوم این کتاب به چگونگی نگارش تاریخ صدر اسلام با استفاده از این منابع اختصاص یافته است. در این بخش با موضوعاتی همچون دریافت­های غیر مسلمین از اسلام، رویکرد تجربی در بهره گیری از منابع غیر اسلامی و رویکرد چالشی در بهره گیری از منابع غیر اسلامی مواجهیم که شاید جذاب ترین و مهم ترین بخش این اثر مفصل را به خود اختصاص داده باشد. اما در بخش چهارم و پایانی کتاب، هویلند به معرفی منابعی پرداخته که به زعم وی تاکنون در مطالعات تاریخ صدراسلام آواره و بی­پناه بوده اند. منابعی همچون «قوانین و دستورات یعقوب اُدسائی»، «تاریخ نگاشته عربی-بیزانسی سال ۷۴۱ میلادی»، «عشق نامه دیوید دوین» ، «متون تاریخی گرجی» و « تاریخ نگاشته های عربی بین سالهای ۱-۱۳۵ هجری». بدین ترتیب این کتاب هفتصد و اندی صفحه­ای خاتمه می یابد، اما تاثیرات و بازخوردهای آن در میان پژوهش ها و مطالعات اسلام شناسی غربی، بخش دیگری­ست که در ادامه بدان خواهیم پرداخت.

چِیس اِف رابینسون، استاد دانشگاه نیویورک و پژوهشگر مشهور تاریخ اسلام که اخیراً اثر مهمش «تاریخ نگاری اسلامی»[۵] به زبان فارسی ترجمه شده، در نقدی که بر کتاب هویلند نگاشته به نکات ارزشمندی اشاره کرده است. او معتقدست که می­توان سه مواجهه عمده به پرسش از ماهیت سوال­ برانگیز و مبهم منابع و روایات تاریخی مربوط به صدر اسلام ارائه کرد. سوالی که نخستین بار چهره­هایی همچون گلدتسیهر، بکر، لامنس و شاخت در عصر مدرن بدان پرداختند. رویکرد نخست آن­ست که اساسا وجود چنین مشکلی را انکار کنیم و مدعی شویم که این منابع، علی رغم تأخر زمانی نسبت به رویدادی که گزارش کرده­اند، بر مبنای سنتی روایی و فکری­ای انتقال یافته­اند که بلاانقطاع و مستمر از نخستین دوره­های تاریخ اسلام تا زمان نگارش این آثار در اوایل قرن دوم هجری جریان داشته و گمان کمترین خطا و اشتباهی در آن نیست. رویکرد دوم در پاسخ به آن سوال این­ست که تلاش کنیم اولاً تمام اطلاعات موجود را تا حد امکان تنقیح و تصفیه کرده و بر پایه آن به روایتی از گذشته بسنده نماییم. طبق این رویکرد سنت مکتوب اسلامی با منابع موجود درباب تحولات اجتماعی صدر اسلام و نیز روند سریع تغییرات اجتماعی و سیاسی تا قرن دوم کاملا منطبق است. سنت نقل حدیث در ابتدا بر پایه نقل شفاهی شکل گرفته و بعدها تحت تاثیر ملاحظات قومی، سیاسی و فرقه­ای نضج یافته است. طبق این رویکرد پاسخ سوالات و ابهاماتی که با آن مواجه هستیم در کندوکاو و جستجوی بیشتر شواهد باستان شناسی یا سکه شناسی از یک سوی، و منابع غیراسلامی از سوی دیگر بدست خواهد آمد. توجه هواداران این رویکرد به منابع غیراسلامی، نه از روی بی اعتمادی به منابع اسلامی، بلکه از آن جهت است که تاکنون مطالعات متعدد و وسیعی بر منابع اسلامی انجام شده و شاید حوزه­های مغفول مانده­ای باشد که بتوان از طریق منابع غیراسلامی بدان دست یافت. طبیعی­ست که سومین رویکرد همان نگاه شکاکان (سنتی و نوین) به وثاقت و اعتبار منابع اسلامی است. آنها از وجود جریان تحریف و جعل نظام یافته سخن می­گویند که هیچ راه گریزی از آن نیست. مگر آنکه محقق تاریخ صدر اسلام، اعتبار تمام منابع اسلامی را نفی کرده و به دنبال شواهدی بیرون از این سنت باشد. آنچه در این میان از اهمیت بالائی برخوردارست توجه به تفاوت باریک و اندکی­ست که میان رویکرد دوم و سوم وجود دارد. رویکرد دوم به امکان تحقق واقعیات تاریخی صدر اسلام از طریق بررسی توامان سنت اسلامی و غیراسلامی معتقدست، در حالی که رویکرد سوم (شکاکیت) با اعتقاد به پیش­فرض امتناع دستیابی به حقیقت از طریق سنت اسلامی و تحریف بنیادین روایات، به سراغ منابع غیراسلامی می رود.

رابینسون معتقدست که علی رغم پاره­ای اشتراکات میان رویکرد سوم، اثر رابرت هویلند را باید در دسته دوم انگاشت. چنانکه خود او در مقدمه کتابش اشاره کرده، جرقه توجه به این موضوع و پی­ریزی نگارش این کتاب پس از طرح موضوع توسط کرونه و کوک در کتاب «هاجریسم» رخ داد، اما نتیجه آن چیزی ورای تصورات رویکرد شکاکان بود. رابینسون شیوه بیان، ترتیب بندی مطالب، حجم گسترده اطلاعات و دقت هویلند را در نگارش چنین اثری ستوده و چنانکه گرگور شوئلر در مقدمه اثر مهم خود «زندگی نامه محمد(ص)» آورده است : «رابرت هویلند، شاگرد سابق کرون و یکی از مدافعان اصلی بهره گیری از منابع غیر اسلامی درباب تاریخ صدر اسلام، مجدداً منابع غیر اسلامی را که کرون و کوک در کتاب هاجریسم به کار گرفته بودند را بازبینی کرد. او در این پژوهش نشان داد که این منابع به سختی می توانند منبعی جایگزین برای پژوهش درباب تاریخ صدر اسلام محسوب شوند و در عوض بر وثاقت و ارزش‌مندی منابع اسلامی به‌طور کامل تایید کرده بود.» رابینسون معتقدست که مهم ترین بخش این کتاب، بخش دوم آن­ست که با دو زیربخش اطلاعات بسیار جامعی از منابع غیر اسلامی را ارائه کرده و پرده از بسیاری از منابع ناشناخته و مرتبط با تاریخ صدر اسلام برداشته است. چنانکه وی به درستی اشاره کرده، نباید نقش لارنس کُنراد، سرویراستار مجموعه کتاب­های «عهد عتیق و صدر اسلام»[۶] را در انتشارات دانشگاه پرینستون نادیده گرفت. منبعی که هویلند در بخش چهارم کتابش از «تئوفیل اُدسائی» نقل کرده، حاصل مطالعه پانزده ساله او بر سنت تاریخ نگاری مسیحی(مسیحی-عربی، سریانی و یونانی) بوده است که با یافته­های سنت تاریخ نگاری اسلامی قرین شده است. اما شاید بتوان در مقام نقد این اثر، نظرات راهگشایی را ارائه داد که با در نظر داشتن آنها می توان به بهبود اثر کمک شایانی نمود. فی المثل ملاک تبویب و بخش بندی بین بخش اول(اشارات اتفاقی به ظهور اسلام در منابع) و بخش دوم(اشارات آگاهانه به ظهور اسلام) در فصل دوم مشخص نیست. شاید ملاک این بخش­بندی، بیش از آنکه بر اساس ابتکاری مبدعانه شکل گرفته باشد، در عمل اتفاق افتاده است و ایده مشخصی در پس آن دیده نمی شود. اگرچه این نوع تقسیم بندی را می توان بسیار شایسته و کاربردی دانست، اما شاید توجه به تقسیم بندی جغرافیایی این منابع هم می توانست ملاک مناسبی برای ارائه تصویری مناسب تر قرار گیرد. به عبارت دیگر شاید کسانی مطلع نباشند که عقاید شارون را باید در کدام گروه از تقسیم بندی کتاب بیابد و این در حالی­ست که در بسیاری از این موارد، منطقه جغرافیایی تاثیر و بروز پررنگی بر آراء و عقاید نگارندگان آثار مرتبط با اسلام داشته است. از سوی دیگر خاصیت توحیدی و یکپارچه ساز اندیشه اسلامی که با استیلا بر سرزمین های مفتوحه، هویت مستقل مغلوبان را در خود هضم و بازتولید می کرد، در منابع مورد بحث در کتاب هویلند کاملا غایب است. به دیگر سخن هویت مستقلی که برآمده از خاستگاه جغرافیایی نگارندگان آثار مورد اشاره در کتاب هویلند است، در منابع نخستین اسلامی دیده نمی شود، چرا که تحت تاثیر روح وحدت گرایانه قرون نخستین بوده­اند. این نکته می توانست وجه ممیزه دیگری برای آثاری باشد که خارج از سنت اسلامی به ظهور اسلام پرداخته اند و به گمان رابینسون، از این وجه غفلت شده است. اما در مجموع، او معتقدست که فارغ از پاره ای اشکلات جزئی در تاریخ­گذاری متون، باید این اثر را رهگشای مسیر تازه­ای در مطالعات اسلام شناسی دانست که ما را با حجم وسیعی از آنچه نمی دانیم و باید بیابیم آشنا می سازد. رابینسون به درستی اشاره کرده است که ممکن است کسی از بنیاد با رویکرد و عقاید نگارندگان کتاب «هاجریسم» مخالف باشد، اما پس از اثر سخت­کوشانه هویلند، نمی تواند استفاده بی بدیل این منابع را شناخت بهتر تاریخ قرون نخستین اسلام انکار کند.

۲- قدیمی ترین آثار مسیحی درباب محمد(ص)

The earliest Christian writings on Muhammad, An Appraisal, Muhammad; The issue of Sources, Harald Motzki (ed,), Leiden:Brill, 2000, pp.276-297

رابرت هویلند سه سال پس از انتشار کتابش «اسلام از نگاه دیگران»، به بهانه انتشار مقاله­ای در مجموعه مقالاتی به همت هارالد موتسکی به نام «زندگی­نامه محمد(ص): بررسی منابع» که با تلاش محمد تقی اکبری و عبدالله عظیمائی در سال ۱۳۸۶ به فارسی ترجمه و منتشر شد، تلاش کرد برخی یافته­های جدید خود درباب منابع مسیحی متوجه به وجود پیامبر(ص) را معرفی کند و همچنین پاره­ای از انتقادات به کتابش را پاسخ گوید. او در ابتدای مقاله خود با سوالی مهم پرداخته است : «آیا نوشته های جدلی مسیحیان ضد اسلام، نمی توانند درباره آنچه خود مسلمانان گفته یا انجام داده اند، مطلبی را در اختیارمان قرار دهد؟» کلود کاهن در مقاله ای در سال ۱۹۶۴ نوشت، برای نخستین بار این سوال را مطرح کرد که آیا این احتمال وجود ندارد که نخستین واکنش کاملاً مذهبی مسیحیان[۷] با ادبیات جدلی بعدی فرق داشته باشد؟ و در نتیجه بتواند درباره اسلام در مرحله شکل گیری اش اطلاعی در اختیارمان بگذارد؟»[۸] هویلند معتقدست انتقاداتی که به تلاش محققانه کرونه/کوک و او نسبت به تلاش برای جمع آوری منابع خارج از سنت اسلامی وارد شده، ممکن است زحماتی که برای تهیه این مجموعه عظیم از اطلاعات صرف شده را مغفول باقی گذارد. هویلند در این مقاله پس از تبیین چند سند و روایت تازه از سنت مسیحی درباب ظهور پیامبر اسلام(ص)، به این نکته مهم اشاره کرده است که اقوام مسیحی مغلوب، بیش از آنکه به انگیزه های مسلمین برای فتوحات توجه داشته باشند، تلاش می کردند توجه عمده خود را به ترمیم لطمات وارد آمده به خودانگاره و منزلت پیشین خودشان معطوف کنند و دستاورد اربابان جدیدشان (فاتحان مسلمان) را کم اهمیت جلوه دهند و این امید را افزایش دهند که بار دیگر خود آنان قدرت را به دست گیرند. بنابراین نویسندگان مسیحی، بیش از آنکه دین اسلام و پیامبر(ص) را دروغین بینگارند، آنرا تکرار حرف ادیان گذشته معرفی می کردند و فرضیه­ای که پیامبر آخرالزمان دین عیسی(ع) تجدید می­کند را مطابق با محمد(ص) نمی­دانستند. درحقیقت بحث مسیحیان راجع به پیامبری محمد(ص)، بیشتر با هدف بی­اعتبار کردن صلاحیت آن حضرت صورت گرفت. مسیحیان از دو برگ برنده استفاده می کردند. رایج­ترین اتهام این بود که محمد(ص) در کتب آسمانی معرفی نشده و معجزه­ای هم ندارد. مورد دوم پیرامون انگیزه جذب پیروان محمد(ص) مطرح می شد. مسیحیان انگیزه­های مادی را اصلی­ترین زمینه جذب مردمان عرب به سوی محمد(ص) معرفی می کردند. هویلند پس از بسط مطالب و جمع­بندی موضوعات علمی مطرح شده در مقاله­اش، بخشی را به پاسخ نقدهای موجود اختصاص داده است. او در پاسخ به این سوال که «چگونه ناظران بیرونی می توانند آگاهتر از تازه­واردان به دین باشند؟» و در نقد کتاب «اسلام از نگاه دیگران» مطرح شده بود، به نقل پاسخ فان اِس اکتفا کرده است که : « نمی توان اصرار ورزید که ناظری بیرونی، که حتی کمتر می تواند نوظهوری بنیادین این رویداد(ظهور اسلام) را ارزیابی کند، باید تصور کلی روشن­تری از آنچه به واقع اتفاق می افتاد، داشته باشد. بلکه باید انتظار داشته باشیم که او می کوشیده تا پدیده را با بیان خویش توصیف کند و از طریق تحلیل این بیان منحصربفرد، شاید بتوان به حقایقی دست یافت». هویلند ضمن پذیرش تحریفات و غرض ورزی های گسترده مسیحیان، معتقدست از آنجا که این اطلاعات بر پایه مشاهدات شخصی یا در ارتباط مستقیم با مسلمین شکل می گرفته می توان به سرنخ هایی از حقیقت دست یافت که باید اصل آنرا در منابع اصلی تاریخ اسلام جستجو نمود. هویلند در بخش دیگری از مقاله اش به پاسخ سوال مهم دیگری بر می آید که : «در صورت پذیرش تحریف شدگی و اعوجاج مفهومی منابع مسیحی، چه فایده و ضرورتی در تحقیق و تحلیل آنها نهفته است؟» وی پاسخ به این سوال را در دو مرحله ارائه کرده است. اولاً تاریخ­مندی دقیق اکثر این روایات و منابع، می تواند پژوهشگران درباب تاریخ صدر اسلام را که در درون سنت اسلامی با بحران تاریخ­مندی روایات و حوادث، به علت فقدان سنت مکتوب قابل اعتماد، یاری کند. از طریق شواهد و قرائنی که در این آثار وجود دارد می توان حدس زد که فلان رویداد تاریخی صدر اسلام در چه بازه زمانی رخ داده است. از سوی دیگر منابع مسیحی غالباً اطلاعاتی را نقل می کنند که مسلمانان یا به دلیل از میان رفتن علت موضوعی فراموش کرده و در منابع­شان نقل نکرده اند و یا به دلیل تغییر دیدگاه رایج در جهان اسلام، نسبت به ذکر آن بی­علاقه بوده اند. به طور مثال منابع مسیحی بر ما آشکار می کنند که مسلمانان چه تعدادی از مسیحیان را اسیر گرفتتند و یا چقدر از هم­پیمانی مسیحیان با رومیان شرقی واهمه داشته­اند. هویلند درپایان مقاله­اش نسبت به خطر تفسیرکردن رویدادهای تاریخی بر پایه دوگانه­ی جدلی مسیحی-مسلمان هشدار داده و با نقل قول از لوئیس کنراد این مقاله را به پایان رسانده است : «البته درست است که گروه ها و طبقه­هایی با نوعی هویت مهم را می توان کاملاً در ارتباط با گروه­ها و طبقه­های دیگر شناسایی کرد، اما وقتی که برچسب های ایجاد شده به این طریق فراتر از نقش توصیفی وحقیقی آنها تلقی می شوند، دچار مخاطره بدفهمی، ساده انگاری و پیش داوری خواهیم شد.»

۳- متون تازه­یاب درباب دولت در صدر اسلام

Robert Hoyland, New documentary texts and the early Islamic state, Bulletin of SOAS, 69, 3 (2006), 395–۴۱۶

هویلند در این مقاله که نخستین بار پیش­نویسی از آنرا در کولژ دو فرانس در سال ۲۰۰۵ ارائه کرد و بعدها به کمک دکتر علی الغبّان باستان­شناس و خط­شناس مشهور عرب آنرا تکمیل کرد، تلاشی برای افزودن شواهد غیرمتنی به اطلاعات موجود از نخستین دولت­های صدر اسلام ارائه کرده است.

هویلند مقاله خویش را با طرح دغدغه­ای رایج در میان اسلام پژوهان آغاز کرده است. فقدان اشاره به نام محمد(ص) و چارچوبه های اصلی دین اسلام در میان متون و آثار بازمانده از ۷۰ سال نخست ظهور اسلام، فرضیات متعددی را در ذهن پژوهشگران ایجاد کرده است. این فرضیات که اسلام­پژوهان شکاک و بدبین به سنت اسلامی مروج آن هستند، عموماً بر شکل­گیری ابتدایی و نه چندان جدی روند اسلامی­سازی جهان عرب تاکید دارد و همچنین عدم توسعه یافتگی چارچوبه عقاید و ایدئولوژی اسلامی را نیز فرضیه­ای دیگر می پندارد. شکاکان تاکید بر اعتقاد به وحدانیت خدا و قیامت، را ذات عقاید یک مسلمان بر مبنای متون برجای مانده از ۷۰ سال نخست تاریخ اسلام می انگارند. هویلند در این مقاله می­کوشد تا این دریافت شکاکان را بر مبنای روش خاص خودشان، یعنی بهره مندی از منابع غیر اسلامی نقد کند. یکی از مهم ترین شواهدی که فرضیه شکاکان را باطل می سازد، متون حکاکی شده در قبه الصخره هستند که در سال ۷۲ هجری و در عصر خلیفه عبدالملک اموی سنگ نگاری شده اند. در این متن به خوبی به هویت مستقل توحید اسلامی در مقابل عقاید مسیحیان و یهودیان اشاره شده که نشان دهنده هویت نظام یافته اسلامی­ست. اما سوال مهمی که هویلند بدان اشاره می کند، چرایی این اقدام توسط عبدالملک است؟ چرا اون چنین کاری را انجام داد و پیشینیان او انجام ندادند؟ و یا اگر چنین کردند، چرا آثار آنان باقی نمانده است؟

پاسخ به این سوال او را به فرضیه ای رهنمون می سازد که در ادامه بدان خواهیم پرداخت. هویلند معتقدست که باید توجه داشت که مسلمین در قرن نخست تاریخ اسلام، چندان توجهی به ثبت و ضبط وقایع و نگارش تاریخ خود نداشته اند. بنابراین انگیزه آنان از تولید متون و اسنادی که نشانی از اعتقاد یا هویت مستقل آنها داشته باشد –چنانکه در کتیبه قبه الصخره پیداست- می بایست تبلیغات[۹] بوده باشد. به دیگر سخن تنها احساس خطر یا رقابتی از سوی دیگری باعث می­شد مسلمین دست به ابراز عقاید و هویت خود از طریق ضرب سکه، حکاکی کتیبه یا نگارش متن یازند. هرجا نامی از محمد(ص) در بازمانده های مستقیم قرن اول باقی مانده، با هدف ثبت وقایع حیات او نبوده، بلکه از نام او و دین اسلام به عنوان ابزاری تبلیغاتی در رقابت با دشمن استفاده شده است. از میان این شواهد تنها بر دو سکه نقره­ای ضرب شده در بیشاپور فارس، به همان شیوه رایج عهد ساسانی، عبارت «بسم الله محمد رسول الله» نقش بسته است. تاریخ ضرب این سکه ها بین سالهای ۶۶ و ۶۷ هجری­ست و نام عبدالملک بن عبدالله بن امیر، داماد عبدالله بن زبیر، عصیانگر بر عبدالملک اموی، بر آن دیده می شود. این شاهد نیز همچون کتیبه قبه الصخره، از بستر اجتماعی برآمده از احساس خطر از وجود رقیب در آن آشکار بوده­است. هویلند فقدان شواهدی پیش از عصر عبدالملک اموی را که مدعی هویت و عقیده اسلامی باشند، برآمده از عدم احساس خطر از نیرویی بیرونی برای کسب قدرت و حکومت بر مسلمین دانسته­است. اگرچه پیش از این دوره، جنگ های متعدد داخلی و رقابت های قومی-فرقه­ای میان مسلمین وجود داشت، اما هیچ­یک به اندازه جنگ امویان و زبیریان طولانی، پرمخاطره و همراه با هراس از تسلط قدرت های خارجی(رومیان) بر مسلمین نبود. بنابراین می توان خلیفه عبدالملک اموی را نخستین بهره­مند از عقاید اسلامی به عنوان ایدئولوژی سیاسی در تاریخ اسلام دانست. هویلند با این فرضیه به سراغ دومین سوال مهم در این مقاله می رود : چه عاملی باعث شد تا عبدالملک به این نوع بهره گیری از هویت اسلامی به عنوان ابزاری سیاسی بر علیه رقیبان رهنمون شود که پیشینیان او از این مهم غافل بودند؟

شاید این نظریه که دولت­های پیش از عبدالملک اموی، همگی دولت­های نامتمرکز، ضعیف و برآمده از سلسله جنگ­های مداوم و فرسایشی بوده­اند، صحیح باشد. در حقیقت، گرچه مسلمین در جنگ های قادسیه و یرموک توانستند قدرت بزرگترین نیروهای نظامی آن زمان، -ایران و روم- را در هم شکنند، اما تا پیش از عصر خلافت عبدالملک اموی، هیچگاه هراس فروپاشی امارت نوپای مسلمین، از ذهن­شان خارج نشد. در جریان اولین جنگ داخلی (جنگ های امیرالمومنین(ع) با ناکثین، مارقین و قاسطین) بخش مهمی از ساکنان مصر، از هراس زوال حکومت اسلام، با پادشاه یونان وارد تعامل شدند و پیشاپیش پیشنهاد صلح و سرسپردگی به او ارائه کردند. در سالهایی پس از آن رویداد نیز، یک مسیحی اهل دمشق در عصر معاویه معتقد بود، مسیحیان اگر چه از مسلمین شکست خورده­اند، اما مغلوب و مقهور آنها نشده و دوباره صولت سابق را بازخواهند یافت. در همان سالها، آناستازیوس سینائی در فلسطین اثری نگاشت و شکست قریب الوقوع مسلمین را پیش بینی کرد. اگرچه هیچیک از پیش بینی­ها درست از آب درنیامد اما این جوّ عدم اطمینان به ثبات و استیلای مسلمین تا عصر عبدالملک اموی ادامه یافت و پس از پایان دومین جنگ داخلی مسلمین بود که ثبات و استحکام به بنیان های حکومت و دولت ایشان روی آورد. همین شرایط است که از نگاه هویلند، عامل اصلی نگاه مشترک تمام محققان مدرن تاریخ اسلام به هفتاد سال نخست آن شده است. حکومتی که در اعمال تمرکز سیاسی و وحدت در قلمرو خویش دچار مشکل است و رقبای متعددی از گوشه و کنار، مشروعیت و قدرت مرکزی را تهدید می­کنند. از سوی دیگر ضرب سکه ها و تشکیل دیوان نیز دلایل دیگری برآمده از سنت اسلامی­ست که این فرضیه را تقویت می سازد که عصر خلافت عبدالملک نقطه عطفی در شکل گیری مفهوم دولت و حکومت به مفهوم سنتی آن در تاریخ اسلام بوده است.

هویلند تا به اینجا در قاموس گزارشگر بی­طرف پژوهشگرانی که به جایگاه خاص حکومت عبدالملک اعتقاد داشتند، به تبیین آراء آنان پرداخته، اما پس از آن این سوال را مطرح کرده که آیا تصور هفتاد سال زیست ظفرمندانه مسلمین بدون شکل­گیری مقدماتی از ساختار حکومت و دولت منطقی به نظر می رسد؟ آیا احتمال وجود ریشه­ها و سابقه­های حکومت عبدالملک را نباید در دوره­هایی پیش از آن جستجو کرد؟ فقدان اطلاعات و اسناد موجود- اسنادی که مورد وثوق جریان شکاکیت قرار گیرد- می­تواند دلیل متقنی برای رد این احتمال و فرضیه محسوب شود؟ پاسخ وی منفی­ست: «جستجوی بیشتر در شواهد و مدارک موجود ما را به چند نتیجه مهم می رساند. نخست فقدان اسناد و شواهد خارج از سنت اسلامی دلیلی بر فقدان حقیقت نیست. به عبارت دیگر فقدان دلیل، دلیلی برای فقدان نیست. از سوی دیگر در منابع پسا-مروانی در خلافت اموی، تلاش گسترده­ای را برای ترفیع جایگاه عبدالملک و تنزل اعمال معاویه می توان دید. اما بازهم چند مورد انگشت شمار را می توان دریافت که معاویه نخستین بنیان گذار آن بوده و می تواند نشانی از ایجاد یک تشکیلات حکومتی قوی و با ثبات باشد. پژوهش ها بر پاپیروس های برجای مانده در مصر نشان دهنده این حقیقت است که برخلاف گزارش منابع اسلامی، اعراب از نخستین سالهای حضور در مناطق جدید به ایجاد ساختارهای نوین مالیات گیری می اندیشیدند. حتی بهره­گیری از دانش دیوانی رومیان و ورود کلمات جدیدی از زبان یونانی به عربی نشان روشنی بر این مدعاست که در پاپیروس ها دیده می شود. به تمام این موارد، باید بهره گیری اعراب از نظام «مالیات سرانه» را نیز افزود که از سنت بیزانسی وام گرفته شده بود. تنظیم و بازسازی نظام­مند ناوگان دریایی مسلمین که در عصر معاویه رخ داد، به نظر می رسد که جوانب متعدد دیگری نیز داشته است که در سنت تاریخ نگاری پسامروانی، تا حد ممکن کوچک و ناچیز نمایش داده شده است.» از سوی دیگر در راستای عربی سازی دیوان که منتسب به عبدالملک اموی­ست، شواهدی در پاپیروس­های به دست آمده از شامات دیده می شود که از ورود چندین حرف و نشانه عربی را به دواوین رومی آن دیار حکایت می کند. به دیگر سخن هویلند تلاش می­کند نشان دهد که جریان عربی­سازی دواوین در عصر عبدالملک را نمی توان، اقدامی خلق­الساعه و دفعی قلمداد کرد و حتما گام های نخست این حرکت در دوره های گذشته، به ویژه دوره حکومت معاویه در شام برداشته شده است. اما نخستین سوال هویلند در این مقاله هنوز بی پاسخ مانده است. چرا اشاره به چارچوبه عقیدتی و هویت بخش اسلامی در اسناد و شواهد برجای مانده از هفتاد ساله اول نخست تاریخ اسلام بسیار اندک است؟ تاکنون به روشنی دریافتیم که برخلاف آنچه تاکنون تصور می شده است، ضعف قدرت سیاسی و متمرکز عامل ایجادکننده این شرایط نبوده است. بنابراین فرضیه دیگری به ذهن متبادر می شود و آن ارتباط ذات و هویت دین اسلام در قبال دولت و حکومت در قرون نخستین است. به عبارت دیگر آیا می توان گمان برد که اندیشه اسلامی در بازه زمانی مورد بحث، هنوز به هویتی سیاسی و تشکیل دهنده دولت نرسیده بوده است؟ پاسخ این سوال نزد پژوهشگران به اشکال متفاوتی داده شده است. اگرچه اندیشمندان مسلمان معتقدند دین اسلام از ابتدا دارای نظامی واحد و منسجم بود که نظامی شخصی و اجتماعی را پدید می آورد و فکر سیاسی تشکیل حکومت و دولت عادله نیز از ملزومات قطعی آن است، برخی از پژوهشگران تاریخ صدر اسلام نظرات متفاوتی دارند. برخی پژوهشگران تجدیدنظرطلب[۱۰] معتقدند که تفاوت ماهوی عمیقی میان اسلام متقدم و اسلام عصر میانه وجود دارد. این آراء، مقدماتی برای همان بحث­های معروف شکاکانه است که گزاره هایی همچون «حجاز موطن اسلام است»، «قرآن در قرن اول هجری/هفتم میلادی و به زبان عربی نوشته شده» و «محمد(ص) رسول خداست» را دروغ می پندارند. هویلند نیز این رویکردهای شکاکانه را بسیار افراطی و مغرضانه می داند و بنیان آنرا بر فرضیه­ای می­انگارد که مسیحیان و یهودیان نیز در مواجهه اولیه با اسلام از آن دم می زدند: «بسیار بعید و دور از ذهن است که چنین دین و آیین یکپارچه­ای (اسلام) از منطقه ای دورافتاده و بی اهمیت همچون حجاز سربرآورده باشد»[۱۱] پژوهشگرانی که با این رویکرد هم­نوا هستند، لاجرم در پی شواهدی برای اثبات رأی خود نیز خواهند بود. شواهدی که به صورت عمده باید آنرا در میان منابع غیراسلامی معاصر با اسلام(از سال ۶۲۲ میلادی به بعد) جستجو کرد. این منابع که همگی با نیتی مشابه با رویکرد پژوهشی شکاکان نوشته شده اند، تلاش کرده اند تصویری گنگ یا نه چندان خوشایند از اسلام ارائه نمایند.

هویلند پس از شرح این مقدمات درباب رویکرد شکاکانه به منابع اسلامی، زمینه بررسی ناقدانه آراء آنها را مطرح می کند. او با طرح موضوع دولت و حکومت در اسلام نخستین، می کوشد نظرات اسلام پژوهان شکاکی همچون پاتریشیا کرونه را نقد کند که آرائش را به صورت مفصل در کتاب خویش «خلیفه­ی خدا؛ حکومت دینی در قرون نخستین اسلامی» (۲۰۰۳) شرح داده است. هویلند در بخش انتهایی مقاله خود می­کوشد بر مبنای مدعیات شکاکان که منابع خارج از سنت اسلامی را شایسته توجه و امعان نظر می دانند، به منابعی از این دسته بپردازد که متعرض موضوع دولت و حکومت در اسلام شده اند: «اخیراً کتیبه­ای در منطقه «قاع المعتدل» متعلق به دهه­های نخستین ظهور اسلام در هفتادکیلومتری جنوب مدائن صالح در شمال غرب قلمرو عربستان سعودی یافت شد که متن آن به صراحت و سادگی قابل خواندن بود : « بسم الله، أنا زبیر کتبته زمن توفی عُمَر سنه أربع و عشرین»[۱۲] فارغ از تاثیراتی که یافتن این کتیبه بر مفروضات شکاکان نهاد، ارتباط مهمی با دغدغه هویلند، یعنی موضوع حکومت و دولت نیز دارد. استفاده از نام عُمَر -بدون هیچ توضیح اضافه­ای- نشان دهنده اهمیت رویداد مرگ وی برای ساکنان دورترین نقطه شبه جزیره به مدینه است. از سوی دیگر احساس وظیفه شخصی یا تشکیلاتی شخصی به نام زبیر، برای ثبت آن نیز نشان از یک نظام- هرچند ابتدائی- حکومتی دارد. هویلند در بخش دیگری از منابع مورد بررسی­ا­ش به کتیبه­هایی پرداخته که آیاتی از قرآن در آن نقش بسته و طبق تحلیل آماری وی به کرّات از واژگانی که می تواند بار سیاسی و حکومتی داشته باشد -از ریشه­های غفر، رحم و أمن- استفاده شده است.(بطور مثال کتیبه­های أسوان(۳۱هجری)، وادی سبیل(۴۶هجری)، الکَشنه(۵۲ هجری)) این توجه به ثبت و حکاکی آیات قرآن، در سالهای بعد تبدیل به یکی از وظایف حکومتی شد که اوج این سنت را در کتیبه قبه الصخره(۷۲ هجری) توسط عبدالملک اموی مشاهده می­کنیم. از سوی دیگر توجه به دوگانه «ایمان-جهاد» نیز وجه متفاوتی از هویت دولتمندانه و حکومتی اجتماعی اسلامی را مشخص می کند. قانون اساسی مدینه، شأن تقنینی رئیس جامعه را مبرز ساخت و پس از پیامبر(ص)، خلیفه اول حکم به جهاد بر اهل رده را از همین مبنای حقوقی صادر کرد.

نتیجه مباحث هویلند در این نوشتار آن­ست که سکوت منابع اسلامی نسبت به ابراز هویت دینی-سیاسی خود و عدم توجه حاکمان جامعه اسلامی در صدر اسلام، نشان دهنده فقدان اندیشه سیاسی ناظر به حاکمیت نبود. بلکه عدم نیاز به چنین اقدامی باعث شد تا اقدام خلیفه عبدالملک اموی در ثبت کتیبه قبه الصخره که با هدف رقابت با مدعیات یهودیان و مسیحیان شامات، نگاشته شده بود و حق حکومت و فرمانروایی خود را مبتنی به هویت سیاسی دین اسلام ساخته و آیات قرآن را برای این حق شاهد آورده بود، از نظر محققان اقدامی قابل توجه به نظر آید. از سوی دیگر او دوران سخت جنگ­های داخلی با زبیریان و مختار را می گذراند و مشروعیت حکومتش دچار تزلزل شده بود. به عبارت دیگر آنجا که عربیت و تعصبات قبیله­ای راهگشای حل منازعات نبود، مبانی دینی و اسلامی به کاربسته می شد. هویلند در این مطالعه هوشمندانه و دقیق، تلاش کرده تا ضمن اصلاح یک پیش­فرض مهم جریان شکاک که ناظر به فقدان خاستگاه اندیشه­ای مؤید حق حکومت و دولت در صدر اسلام است و وجه افتراق مهمی با پژوهشگران معتدل­تر ایجاد کرده، از همان رویکرد روشی آنها استفاده کند و نشان دهد رویکرد افراطی که چشم بر حقائق موجود بربسته است، تا چه میزان می تواند در نتایج پژوهش ها موثر واقع شود. او در پایان به یکی از پیش فرض­های جریان شکاک که بر ماهیت شفاهی سنت اسلامی در یک قرن و نیم نخست تاکید می کند، نقد وارد آورده و نشان داده است که چگونه همان سنت شفاهی و غیردقیق، اطلاعاتی از تاریخ پیشااسلامی شبه جزیره عربی ارائه کرده، که مؤیّد آخرین یافته­های باستان شناسان در شبه جزیره قرار گرفته است. او در این راستا و به عنوان ضمیمه مقاله­اش، بخش هایی از آخرین یافته های باستان شناسانه در صحاری شبه جزیره عربی را به همراه تصاویر، درج کرده و مجموعه­ای کامل و مفید را فراهم آورده است.

۴- نگارش زندگی­نامه محمد(ص) : مشکلات و راه حل­ها

Writing the Biography of the Prophet Muhammad: Problems and Solutions; History Compass, V.5 (2007), pp.1-22

این مقاله که با توجه به گستردگی و وسعت موضوعش، یکی از مهم­ترین آثار اخیر هویلند محسوب می شود به دنبال تبیین روش های متفاوت سیره پژوهان سنتی، مدرن، مسلمان و غربی­ست و می کوشد ضمن معرفی منابع اصلی نگارش سیره حضرت محمد(ص)، روش های متعددی که از منظر وثاقت مورد استفاده هریک از مکاتب سیره نگاری قرارگرفته را مورد بررسی و نقد قرار دهد. در نهایت نیز پاره­ای پیشنهادات به عنوان راه حل هایی برای رفع مشکلات پیش رو و اصلاح روند مطالعات سیره پژوهی در آینده ارائه شده است. شاید این سخن غیرقابل انکار باشد که هر سیره پژوه مدرن غربی، فصلی از یک کتاب یا یک مقاله مفصل را به بازتعریف و روایت جریان سیره پژوهی در غرب از نگاه خود اختصاص داده و این امر تبدیل به سنتی رایج شده است. تبیین تعارضات، خاستگاه ها و نتایج مطالعات سیره پژوهی از نگاه خود آنان، می تواند یکی از وجوه ممیزه مهم در شناخت نقاط ضعف و قوت این جریان محسوب شود. از سوی دیگر نوع روایت آن محقق، از جریان سیره پژوهی موضع وی در قبال هر نحله ای را به خوبی عیان می کند. هویلند در این مقاله که بیش از هفت سال پیش منتشر شده، به سنت «تبیین تاریخ سیره پژوهی در غرب» کمک کرده و آنرا از زاویه نگاه خویش شرح داده است.

مقاله هویلند که نسبت به موارد مشابه تاریخ نگاری سیره در غرب، فاقد بخش­بندی زمانی یا موضوعی­ست، با ذکر خطابه مشهور سِینت بید، راهب مشهور نورتامبریایی در صومعه سینت پیتر در مونورماوس(امروزه بخشی از ساندرلند انگلستان) آغاز شده است. این خطابه که در سال ۷۱۱ میلادی، اندکی پس از فتح اندلس توسط مسلمین ایراد شده، نخستین فراخوان یک مقام مذهبی مسیحی برای شکل گیری جنگ مذهبی علیه خطر مسلمین محسوب می شود. نزدیک به یک قرن بعد در سال ۸۰۱ میلادی، «لوئیس قهرمان» پسر شارلمانی پادشاه مشهور فرانک، مردمان اروپا را نسبت به خطری که آنرا «طاعون ساراسِن­ها» می­نامید، هشدار داده بود. ساراسِن لقبی بود که مردمان اروپا به مسلمین ساکن اندلس داده بودند و معنای آن «اهالی شرق» بود. اولین موضع گیری های جهان غرب مسیحی نسبت به اسلام و پیامبر(ص) به هیچ وجه مثبت نبود و در حقیقت بنیاد این رویکرد از احساس خطری بر می آمد که قدرت توفنده فاتحان مسلمان در دل مسیحیان ایجاد کرده بود. اگرچه چند قرن بعد، این قدرت فرونشسته بود اما عداوت مسیحیان نسبت به اسلام پابرجا بود. عداوتی که می توان در میان سخنان ریاضی­دان مشهور فرانسوی «بِلِز پاسکال» در سال ۱۶۲۳ میلادی مشاهده کرد. اما ورود به عصر روشنگری و خارج شدن قدرت از کلیسا، نوع مواجهه با اسلام را اندکی تغییر داد. غربیان به اسلام به عنوان یکی از وجوه مهم هویت بخش، «شرق(Orient)» می نگریستند که باید استعمار می شد. روند عرفی سازی فراگیری که پس از عصر روشنگری در اروپا شایع شد، فضا را برای طرح «محمد(ص) تاریخی» فراهم کرده بود. آثاری که سایمون اُکلی، ادوارد گیبون و تامس کارلایل در قرن هجدهم میلادی نگاشتند، به وجوه تاریخی حیات محمد(ص) می پرداخت. هویلند معتقدست که این آثار، اولین گام های جهان غرب برای مطالعه حیات پیامبر(ص)، به عنوان بنیانگذار مهم­ترین دین مشرق زمین، با هدف شناخت بیشتر و نه رقابت دینی-کلامی محسوب می شود. ایجاد کرسی­های مطالعه زبان و ادبیات عرب در لایدن(۱۶۱۳میلادی)، کیمبریج(۱۶۳۲ میلادی) و آکسفورد(۱۶۳۴میلادی) به همراه نگارش کتب متعدد لغت نامه و آموزش فقه الغه عربی توسط سیلوستر دُسَسی(در سال ۱۸۱۰) زمینه ساز تغییرات مهمی در پیشبرد روند شناخت شرق اسلامی محسوب می شد. این روند شناخت منجر به اظهارنظر های معروف ارنست رنان فرانسوی نسبت به اسلام شد. او مدعی بود که این شناخت را می توان به بهترین شکل از میان خیل انبوه احادیث و روایات تاریخی درباب پیامبر یافت و از آنها بهره برد. چند دهه بعد، ایگناس گلدتسیهر رنان را به خوش بینی و ساده انگاری متهم ساخت و مدعی شد بسیاری از احادیث موجود، بیش از آنکه خاستگاه تاریخی داشته باشند، برآمده از نیازهایی هستند که مفسران و متکلمان قرون بعدی را وادار به تحریف یا جعل آن روایات کرده اند. یکی از مهم ترین مثال های که گلدتسیهر برای اثبات ادعایش مطرح می کرد احادیث نبوی مربوط به شرایط خلیفه/سلطان در قلمرو اسلامی بود. احادیثی که ضمن تاکید بر عدل سلطان، فقدان آنرا نیز مجوزی برای شورش مسلمین بر علیه وی ندانسته بود. وی معتقد بودکه این احادیث نسبت به شرایط سیاسی قرون میانه اسلامی توسط فقها ساخته شده است. او توجه و بازشناسی تمایلاتی که ممکن است در طی ده قرن شکل اصلی روایت تاریخی مسطور در احادیث را تغییر داده باشد، را از ملزومات پژوهش های اسلام شناسانه می دانست. هشدار گلدتسیهر به نگاه افراطی هنری لامنس منجر شد که معتقد بود سیره نبوی چیزی نیست جز الهاماتی که مسلمین از متن قرآن گرفته در طی اعصار و قرون با شرایط اجتماعی و فکری جامعه اسلامی ممزوج نموده و به همراه «اندکی از حقایق تاریخی!» مجموعه ای را تشکیل داده که امروزه به نام سیره نبوی شهرت یافته است. لامنس و پیروی وفادارش پاتریشیا کرونه معتقدند که «تمایل و احساس نیاز مسلمین به ارائه تفسیر بسیاری از آیات قرآن که هیچ اطلاع تاریخی از آن نداشتند، زمینه ایجاد بدنه­ای از روایات را فراهم کرد که تماماً برساخته ذهن و تخیل مفسرین قرآن است». اگرچه شکی که گلدتسیهر به مطالعه سنت اسلامی تزریق کرده بود، ناظر به درک تاریخی آنها بود، یوزف شاخت آنرا به احادیث فقهی نیز تسری داد. او تعارضات فقهی مسلمین در قرون میانه را عاملی دیگر در کنار تمایل آنان به تفسیر قرآن دانست تا به جعل حدیث بپردازند : « ما باید در قبال رویدادهای تاریخی مسطور در سیره که پایه و بنیاد مستحکمی ندارند، به­شدت دقت کنیم. چرا که ممکن است فقهای قرون بعدی، برای اثبات حکم فقهی خود آن احادیث را جعل کرده باشند». رژی بلاشر در میانه این جریان شکاک و بدبین به سنت اسلامی، تلاش کرد موضعی معتدل را از طریق تاکید بر متن قرآن اتخاذ کند. اما مشکل مهم، فقدان نگاه تاریخی در متن قرآن بود: به رویدادها به صورتی مبهم اشاره شده، نام ها به ندرت ذکر شده و هیچ سیر تاریخی را در روایات نمی توان یافت. مهم­ترین پاسخ به دغدغه و اشکالاتی که توسط گلدتسیهر، لامنس و شاخت به اعتبار احادیث اسلامی وارد شده بود را مونتگمری وات ارائه کرد. او فرضیه­ای را مطرح کرد که روایات مربوط به هر رویدادی در تاریخ اسلام را همچون سازه­ای می دید که بنیانی از «حقیقت تاریخی» و ظاهری از جعلیات و تحریفات دارد. او مهم ترین دستاورد مطالعات اسلام شناسانه مدرن را تشخیص این تحریفات، از طریق شناخت جریان­های فکری-سیاسی و فرقه­ای در تاریخ اسلام می دانست. پژوهش­های مونتگمری وات بستری را فراهم ساخت که پژوهشگران به دنبال هسته­ای از حقیقت و تمایز آن از برافزوده­های سپسین باشند. در این مسیر رودولف سِلهایم ابزاری چند مرحله­ای را در مواجهه با روایات سیره نبوی مطرح کرد. او سطحی از روایات را به افسانه­واره­ها و روایات اساطیری، سطح دیگری را به ملزومات سیاسی و آنچه باقی ماند را لایه بنیادین (Grundschicht) نامید. گرچه تقسیم بندی لایه­ای روایات، بسیار جذاب به نظر می رسید اما در عمل گمراه کننده بود. سطوح متفاوت روایی در احادیث، آنقدر به هم پیوسته و غیرقابل تفکیک است که حتی اگر به وجود چنین تقسیم بندی هایی نیز اعتقاد داشته باشیم، ابزار لازم برای تمییز این لایه ها شناخته نشده است. اولین دفاع اسلام پژوهان خوش­بین به سنت اسلامی که توسط وات شکل گرفت و سلهایم کوشید وجه عملی­تری بدان ببخشد، به سرانجام روشنی نینجامید. چنانکه ادوارد پیترز در مقاله مشهورش اقرار کرد که هرآنچه گلدتسیهر، لامنس و شاخت می گفته اند را باید درست فرض کرد و به همه عناصر و بخش­های روایات موجود با دید ناقدانه نگریست. اگرچه هویلند معتقدست پیترز این نگاه نظری­اش را در مقام عمل به فراموشی سپرد و در نگارش تاریخ، از همان خط سیر مشهور روایات پیروی کرد. پاتریشیا کرونه در نقد شدیداللحنی که بر کتاب پیترز، «محمد(ص) و خاستگاه اسلام» نگاشت این تفاوت در نظر و عمل را به روشنی تببین کرد.[۱۳]

هویلند پس از ارائه گزارشی از جریان سیره پژوهی در میان غربیان، گریزی به پاسخ­هایی که سنت اسلامی می تواند به آن دغدغه ها ارائه کند، زده است. او با اشاره ای مفصل و مبسوط به علم الرجال و سازوکار بازشناسی احادیث مجعول و محرّف از طریق راویان آنها و شیوه نقل حدیث در سنت اسلامی که تمام گونه­های روایی یک حدیث را نقل می کند، به سیره پژوهانی پرداخته که تلاش می کنند از این روش های سنتی مسلمین کمک گیرند. در این میان هارالد موتسکی کوشید از طریق نقد إسناد احادیث، مجموعه حدیثی عبدالرزاق صنعانی(م.۲۱۱هجری) را بررسی کند. موتسکی که کوشیده بود با بررسی انتقادی مجموعه عبدالرزاق که فاصله اندکی با احادیث روایی در قرن نخست هجری داشت، سره از ناسره در احادیث بازشناسد و نشان دهد روش نقد إسنادی تا چه میزان پاسخ دغدغه های اسلام شناسان را می دهد. اما هویلند با ذکر مثال هایی معتقدست، ذات شفاهی سنت روایی اسلامی باعث شده تا در برخی موارد حساس و تأویل پذیر، ناقلان-آگاهانه یا ناخودآگاه- دریافت­های شخصی خود را به عنوان متن حدیث منتقل کنند و این خود عامل مهمی برای ناکافی بودن نقد إسنادی­ست. به دیگر سخن افق کارآمدی این روش تا به جایی­ست که روند نقل حدیث را تایید کند، اما قابلیت ارزش سنجی فعل ناقل را به عنوان یک انسان که می تواند تأویل و فهم خود از متن حدیث را به نسل بعدی منتقل کند، ندارد. رودی پَرِت نیز تلاش کرد با بازشناسی خط روایی ابن اسحق< ابن شهاب زهری <عروه بن زبیر به مثابه یک سلسله مورد اعتماد استادی شاگردی، به مهم ترین گذرگاه اطلاعاتی روایت حدیث در صدر اسلام دست یابد. حقیقت آن بود که عروه بن زبیر احادیث مربوط به صدر اسلام را از طریق یکی از مشاهدان بی واسطه، یعنی خاله­اش عائشه نقل کرده که می تواند از لحاظ تاریخی بسیار پراهمیت باشد. گرگور شوئلر نیز همین روش را در مهم ترین اثرش، «زندگی نامه محمد(ص)» به کار گرفت و کوشید دو حدیث إقرأ(نخستین وحی بر پیامبر(ص)) و إفک را تحلیل إسنادی کند و بخش های اصیل را اضافات دوره های بعدی بازشناسد. این کتاب به واسطه سابقه مطالعاتی غنی شوئلر درباب سنت روایی شفاهی و مکتوب و همچنین احادیث عروه، اطلاعات بسیار ارزشمندی درباب روند انتقال اطلاعات در صدر اسلام ارائه می کند، که به زعم هویلند هر علاقه­مندی را به وجد می آورد.

پس از اشاره­ای گذرا به زمینه های متفاوتی که رویکرد همدلانه با سنت اسلامی به تحقیق و بررسی در آن می پردازد، هویلند به روش هایی که تجدیدنظرطلبان بر آنها اتکا کرده اند پرداخته است. البته او با اشاره­ای هوشمندانه خاطرنشان ساخته که راهکارهای تجدیدنظرطلبان با گروهی که «قائل به یافتن هیچ حقیقتی در منابع اسلامی نیستند» یا «وجود تاریخی و حقیقی پیامبر(ص) را رد می کنند» کاملا متفاوت است. شاید از آن روست که وی بیش از دیگران بر عنوان «تجدیدنظرطلب» تاکید دارد. نخستین راهکار را کلودکاهن بیش از چهار دهه پیش مطرح کرد و ما در این نوشتار، در بخش توضیحاتی پیرامون کتاب «اسلام از نگاه دیگران» به آن اشاره کردیم. کاهن در تذکرات خود تلاش کرده بود توجه ها را گزارش های مسیحیانی جلب کند که با ظهور اسلام مواجه شده اند و با توجه به ضعف قدرت بیزانس، از کلمات به عنوان تنها ابزار برای مقابله با رشد اسلام استفاده می کردند. او معتقد بود هرچند این رسالات و کتب با جهت گیری و جانبداری بسیار غلیظ نگاشته شده­اند، اما می توان پاسخ برخی از پرسش­هایی که سنت اسلامی از یافتن آن ناتوان است را در متون مسیحی جُست. این پیشنهاد را کوک و کرونه در کتاب هاجریسم به کار گرفتند و نشان دادند منابع غیراسلامی برای مطالعه عصر فتوحات که مواجهه مستقیمی بین مسلمین و مسیحیان/زرتشتیان شکل گرفته، چقدر می تواند مفید باشد. تلاش های شخص هویلند را نیز می توان در این گروه برشمرد. دومین جریان رایج در طیف شکاک بررسی انتقادی جوانب تاریخی حیات پیامبر(ص) است. اسنوک هورخرونیه در سالهای پایانی قرن نوزدهم پیش بینی کرده بود که حتما گروهی از اسلام پژوهان اروپائی به سوی این ایده سوق داده خواهند شد. در دهه سوم قرن بیستم گروهی از محققان روسی همچون ماروزوف و کلیموویچ، با ادعاهای رایجی همچون عدم قابلیت حجاز برای ظهور دینی تازه، پیش بینی هورخرونیه را محقق ساختند. امروزه نیز یهودا نِوو و جودیث کُرِن این مسیر را ادامه می دهند. آنها عموما بر این ادعا تاکید می کنند که نامی از محمد(ص) در هیچیک از کتیبه­ها ، پاپیروس­ها، سکه­ها و دیگر اسناد فیزیکی قرن اول هجری، دیده نمی شود. این درحالی ست که پس از بررسی این اسناد برجا مانده با حقیقتی ساده مواجه می­شویم که هیچیک از این اسناد با هدف اثبات و اقرار به وجود پیامبر(ص) نوشته نشده بود و فقدان دلیل را نمی توان دلیلی برای فقدان دانست. چنانکه هویلند در مقاله «مفهوم دولت در صدر اسلام» که پیشتر بدان اشاره کردیم، خاطرنشان ساخته است : حضور و اشاره به نام پیامبر(ص) در آثار اسلامی، زمانی محقق شد که از آن به عنوان ابزاری تبلیغاتی بر ضد رقبا و معاندان بهره برداری می شد. به دیگر سخن ذکر نام پیامبر(ص) هیچگاه با هدف تاکید بر وجود تاریخی یا جوانب حیات ایشان در کتیبه ها و سکه ها درج نشده است. با در نظر داشتن سابقه تاریخی این جریان، مدعیات آن گروه به کلی باطل خواهد شد. این در حالی­ست که بسیاری از منابع غیراسلامی معاصر با پیامبر(ص) در قرن نخست هجری، نام ایشان را ذکر کرده اند.

هویلند پس از تبیین تاریخچه بحث که بخش قابل توجهی از مقاله­اش را به خود اختصاص داد، به آتیه مطالعات اسلام پژوهی و سیره پژوهی نزد غربیان پرداخته است. او با تاکید بر نیاز تمام گروه های سیره پژوه، با هر نوع رویکردی، به سنت حدیثی و تاریخی اسلام، پیشرفت های شکل گرفته در این عرصه را بسیار امیدوار کننده خوانده است. پیشرفتهای باستان شناسان در بازسازی ابعاد کمتر دیده شده حیات پیامبر(ص) که به طور ویژه در تیماء و مدائن صالح به نتایج قابل توجهی دست یافته بسیار امیدوارکننده است. از سوی دیگر پژوهش های خط شناسانه­ای که بر کتیبه های موجود انجام شده نیز باب تازه ای را در این مطالعات گشوده است. اشارات متعدد به حملات قدرت های جنوبی حجاز در یمن به مناطق شمالی در متن قرآن، اخیرا با یافته های باستان شناسانه­ای از کتیبه های موجود در یمن همراه شده است که حاکی از وجود زبان مذهبی بسیار مشابهی با زبان قرآن در آن دیار است و همچنین ذکر نام پیامبر(ص) و بسیاری از شعائر بنیادین اسلامی در آنها مورد اشاره قرار گرفته است. از سوی دیگر برخی از پژوهشگران جوان سعودی در مطالعات خط­شناسانه­ای که در شمال عربستان داشته­اند، مراحل تازه­ای از تحول زبان آرامی نبطی را به زبان عربی شناسایی کرده­اند و از روندی حکایت دارند که سالها پیش از ظهور اسلام آغاز شده است. اگرچه ممکن است این یافته های جدید، تغییر چندانی در چارچوبه ذهنی و سنتی ما از پیامبر(ص) ایجاد نکند اما این زمینه را فراهم می سازد که بیش از پیش امیدوار به جستجو و یافتن اطلاعاتی باشیم که پاسخ بسیاری از سوالات ما را در بر داشته باشد.

***

آنچه ما در این نوشتار آوردیم، گزارشی از تمام فعالیت های علمی وی نبود و ما با توجه به موضوعات رایج و مورد علاقه در جامع علمی جامعه ایران، گزارشی از مهمات آثار وی را ارائه کردیم. او در یکی[۱۴] از نخستین آثارش به موضوع تاریخ­نگاری های عربی، سریانی و یونانی قرن نخست خلافت عباسی، به مثابه تعاملی بینافرهنگی در بستر حکومتی فرامرزی و چند فرهنگی پرداخته و نشان داده چگونه تغییر رویکرد از عربیت به اسلامیت، ذات فرهنگی عصر عباسی را نسبت به عصر اموی متفاوت ساخته است. هویلند در این روند پیوسته فرهنگی قرون اول تا سوم هجری، نشان داده است که متون تاریخی تا چه میزان در این تغییر گفتمان موثر بوده اند. جریان تداوم و تحولی که به جای تفاخر به عصبیت عربی، اسلام را به عنوان گذشته طلایی و پرافتخار تبیین می کرد و بازشناسی تاریخ باستانی و پر ابّهت پیشا اسلامی سرزمین هایی مثل ایران و روم را جایگزین شرح عادات و رسوم عرب جاهلی کرده بود. هویلند در این مقاله، شکل گیری این جریان را در میان تاریخ نگاشته های قرن نخست خلافت عباسی که توسط مورخین غیرعرب به رشته تحریر در آمده بود، بررسی و تحقیق کرده است. از دیگر آثار مهم وی که در این نوشتار فرصت بررسی مبسوط آن وجود نداشت، مقاله­ای ست درباب «جایگاه یعقوب ادسائی در نگارش تاریخ اسلام»[۱۵] که در آن به آثار یعقوب ادسائی، مهم ترین تاریخ­نگار سریانی ساکن بین النهرین همزمان با ظهور اسلام، پرداخته است. هویلند از این رهگذر یافته های قابل توجهی درباب روابط مسیحیان و مسلمین در سالهای آغازین تاریخ اسلام ارائه کرده است. از دیگر آثاری او کتاب «تاریخ عربستان و اعراب؛ از عصر برنز تا ظهور اسلام»[۱۶] است. وی در دیباچه این کتاب مدعی شده است که تمام پژوهش های موجود درباب تاریخ عرب پیش از اسلام، بر عصر پیش از ظهور اسلام متمرکز شده است. از سوی دیگر تمامی آن پژوهش­ها، تلاش کرده اند تاریخ عرب پیش از اسلام را از میان روایات و اشعار و داستان هایی که در منابع اسلامی درج شده، بازسازی کنند. در حالی که هویلند بنیان کار خود را بر یافته های باستان شناسانه و اشارات موجود در منابع متعامل با اعراب قرار داده است. او در این کتاب مدعی بیان تمام اطلاعات موجود درباب تاریخ عرب پیش از اسلام نیست، اما تلاش کرده تا از طریق بررسی منابعی که تاکنون چندان مورد توجه نبوده، وجهی مغفول مانده از تاریخ این قوم را بازنمایاند. مهم ترین فعالیت علمی هویلند پس از نگارش این کتاب، مقاله ای بود با عنوان «تاریخ، داستان و نویسندگی در قرون اولیه اسلام»[۱۷] که در آن ضمن بررسی جامع و محیط بر متون روایی و داستانی قرون نخستین، تلاش کرده تا ایده استادش پاتریشیا کرونه را درباب ذات روایی و نقش قصاص در انتقال معارف و تاریخ را در دوره های بعدی بررسی کند. او در این مقاله با بهره گیری از ابزارهای متعددی از جمله زبان شناسی، نشانه شناسی و تحلیل روایت، ویژگی های عمده متون روایی قرون نخستین را مورد بررسی قرار داده و با ارائه فرضیه­ای که از طریق نشانه شناسی ارتباطی میان ویژگی ها و کارویژه­های آنها در ساختار سیاسی-فرهنگی آن عصر داشته، برقرار کرده است. به نظر می رسد که این اثر در مقایسه با دیگر آثار هویلند، از هویت و چهره متفاوتی برخوردارست چرا که بشدت متأثر از رویکرد تفسیری و آثاری محققانی همچون طیب الحبری اشتفان لِدِر و مایکل کوپرسون است.[۱۸] او در این اثر تلاش کرده تا نشان دهد تحلیل روایی و گفتمانی آثار داستانی قرون نخست هجری، تا چه حد می تواند یافته­هایی را به محقق تاریخ اسلام ارائه کند که هیچ منبع دیگری را بضاعت بیان آن نیست. هویلند مدعی­ست ذات روایی متون تاریخی اسلامی در دو قرن نخست، در قرون میانه وجه دیگری یافت و هویت داستان نویسان و روایت­گران با مورخین و وقایع نگاران متفاوت شد. همین تفکیک و تمایز، باعث شد تا اسلام پژوهان به متون تاریخی بیش از متون روایی توجه کنند و داستان­واره­ها به عنوان متونی غیردقیق و برساخته مورد توجه پژوهشگران تاریخ و فرهنگ اسلام در قرون نخستین، قرار نگرفت. آخرین اثری که بدون ذکر آن این نوشته ناتمام خواهد ماند کتابی­ست که هویلند در سال ۲۰۱۴ منتشر کرده و «در راه خدا؛ فتوحات عرب و شکل­گیری یک امپراطوری اسلامی»[۱۹] نام دارد که توسط انتشارات دانشگاه آکسفورد منتشر شده است. او در این کتاب، چنان که از سابقه مطالعاتی­اش پیداست- به روایت عصر فتوحات، از منظر منابع غیراسلامی پرداخته است. او در دیباچه اثرش ضمن تاکید بر ارزش­مندی منابع اسلامی، آنها را یک­سویه و ایدئولوژی­زده دانسته است. از سوی دیگر نگاه غالب نویسندگان متون اسلامی، از منظری بالا و همسو با قدرت حاکم است که شاید بسیاری از جوانب حیات اجتماعی و پایین دست را نادیده گرفته باشد. او رویکرد اصلی خود را در نگارش این کتاب به سادگی توضیح داده است : « من در نگارش این کتاب توجه ویژه ای به منابع غیراسلامی موجود از قرن هفتم و هشتم میلادی داشته­ام. منابعی که به دلیل فقدان سنت مکتوب در این دوران یا از بین رفتن منابع موجود احتمالی، در سنت اسلامی قرین و مشابهی ندارد. چرا که قدیمی ترین آثار موجود در سنت اسلامی به قرن نهم میلادی بازمی گردد و اگرچه انکارناپذیر است که نویسندگان همین آثار نیز از منابع پیشینی خود استفاده کرده­اند، اما لاجرم تاثیر زمان و زمانه خود را در بازتولید و نگارش آن اطلاعات اعمال کرده­اند. با این تفاسیر حتی اگر فضای فکری، سیاسی و اجتماعی جامعه اسلامی در قرن دوم هجری/نهم میلادی، آنقدر با فضای قرن اول/هفتم و هشتم متفاوت نبود نیز بیش از اکنون، امکان اعتماد به آن منابع وجود داشت. اما سوالی که ممکن است وارد شود این است که طبق سنتی که همیشه مورخین در نگارش تاریخ، از منابع پیشینی خود استفاده می کنند و مسلمین در زمان نگارش تواریخی که امروزه در دسترس ماست، مناطقی را که متون مسیحی و سریانی مورد اشاره این کتاب در آنها تولید شده بود، فتح کرده بودند، به چه دلیل (گمان می بریم) که از آنها استفاده نکرده­اند؟ پاسخ این­ست که تفاوت­های متعدد روشی، ساختاری و روح حاکم بر نگارندگان آثار در سنت مکتوب غیر اسلامی، باعث عدم این بهره مندی شده است. مسلمین داعیه­دار ایجاد فصلی نوین در حیات بشری بودند و حتی اگر اندیشه و ایدئولوژی حاکم بر فکر آنها نیز اجازه چنین کاری را می­داد، نمی­توانستند از منابع سریانی، عبری، یونانی و.. استفاده مستقیم داشته باشند. تمام گروه­ها و ملل غالب تمایل دارند خود را خاص و ویژه بینگارند که در مسیر متعالی خداوند برای جهان گام بر میدارند. مردمان عرب نیز خود را مجاهد فی سبیل الله می نامیدند. اگرچه من مدعی نفی این ادعای مسلمین نیستم اما گمان می­کنم این نوع نگرش به جریان وقایع، ساده انگارانه، ایدئولوژی زده و دستکاری شده است. یکی از مهم ترین نتایج چنین نوع نگرشی، تقلیل و تخفیف نقش غیرمسلمین(غیراعراب) در روایت حوادث تاریخی­ست. از سوی دیگر توجه خواهم داشت که منابع غیراسلامی نیز تمام تلاش خود را برای ارائه تصویری بد و زننده از اسلام صرف کرده­اند، اما من تلاش می­کنم با درکنار هم نهادن این دو گروه روایت متناقض، تحلیلی معتدلانه از وقایع را استخراج کنم. این همان دغدغه­ای ست که مرا به بازتولید روایت فتوحات از طریق منابع غیراسلامی سوق داده و بهانه نگارش این کتاب شده است.»[۲۰]

[۱] Debris of obliterated facts

Robert G.Hoyland, Seeing Islam as Others Saw it. A survey and analysis of the Christian, Jewish and Zoroastrian writings on Islam (Darwin; Princeton, 1997); Arabia and the Arabs from the Bronze Age to the Coming of Islam (Routledge; London, 2001); Muslims and Others in early Islamic society (Ashgate; Aldershot, 2004); Islamic Reflections and Arabic Musings ed. with Dr. Philip Kennedy, (Oxbow; Oxford, 2004). Swords and Sword makers in Medieval Islam; with Brian Gilmour (Oxbow; Oxford, 2004); seeing the face, seeing the soul. The art of physiognomy in the Classical and Islamic Worlds with Simon Swain et al (Oxford University Press, 2007); ‘The content and context of early Arabic inscriptions’, Jerusalem Studies in Arabic and Islam 21 (1997). ‘The earliest christian writings on Muhammad: an appraisal’ in H. Motzki ed., The Biography of Muhammad (Leiden, 2000). ‘Epigraphy’, ۱۰,۰۰۰-word entry in Encyclopaedia of the Qur’an (Leiden, 2002). ‘Language and Identity: the twin histories of Arabic and Aramaic’, Scripta Israelica Classica 23 (2003). “History, Fiction and Authorship in the first centuries of Islam”; Writing and Representation in Medieval Islam; Julia Bray (ed); Routledge; 16-46 (2006) “New Documentary Texts and the Early Islamic State”; Bulletin of the School of Oriental and African Studies; 69(3):395-416 (2006)

[۳] Robert G.Hoyland, Seeing Islam as Others Saw it. A survey and analysis of the Christian, Jewish and Zoroastrian writings on Islam (Darwin; Princeton, 1997)

[۴] Cahen, Claude. “Fiscalite, propriete antagonismes sociaux en Haute ,Mesopotamie au temps des premiers Abbasides d’apres Denys de Tell- Mahre,” Arabica 1 (1954), 136-52.

این اثر در مجموعه «دارالخلافه عباسیان: تاریخ کهن، جغرافیای تاریخی و سرگذشت اولیه» به زبان فارسی ترجمه شده است.

[۵] چیس رابینسون، تاریخ نگاری اسلامی، ترجمه محسن الویری، تهران: سمت ، ۱۳۹۳

[۶] Late antiquity and early Islam

[۷] منظور واکنشی برانگیخته شده پیش از آنکه گروش به اسلام، کلیسا را در موضعی دفاعی قرار دهد و پیش از آنکه بیزانس استفاده از زبان و سلاح در نبرد خود با مسلمانان را آغاز کند.

[۸] Claude Cahen, “Note sur l’acuueil des chretiens d’Orient a l’islam”, in Revue de l’histoire des religions, 166(1964), 51-52

[۹] Propaganda

[۱۰] تجدیدنظرطلب(Revisionist) واژه­ای ست که اسلام پژوهان شکاک برای تمایز خود از دیگران از آن استفاده می کنند. به عبارت دیگر آنها با تصویر دیگر پژوهشگران از نوع رویکردشان به سنت و احادیث اسلامی موافق نیستند، بلکه دیگران را به خوش بینی افراطی متهم می کنند.

[۱۱] E.g. J. Wansbrough, The Sectarian Milieu (Oxford: OUP, 1978), 99: ‘the elaboration of Islam was not contemporary with but posterior to the Arab occupation of the Fertile Crescent’; G. Hawting, The Idea of Idolatry and the Emergence of Islam (Cambridge: CUP, 1999), 13: ‘we need to rethink more drastically our ideas about when and where Islam emerged’, for ‘it is easier to envisage such an evolution occurring in those regions of the Middle East where the tradition of monotheism was firmly established’; P. Crone and M. Cook, Hagarism (Cambridge: CUP, 1977), 21–۳: ‘the location of the Hagarene Schechem in Mecca is demonstrably secondary .. .’; cf. P. Crone, ‘How did the quranic pagans make a living?’, BSOAS 68/3, 2005, 387–۹۹

[۱۲] برای گزارشی از این کشف بنگرید به آدرس الکترونیکی ذیل:

http://www.alriyadh.com/Contents/02-01-2004/Mainpage/Thkafa_9651.php

[۱۳] Patricia Crone; Journal of the Royal Asiatic Society, 5 (1995): 209–۱۲.

[۱۴] Robert Hoyland, “Arabic, Syriac and Greek historiography in the past first Abbasid century : An Inquiry into Inter-cultural Traffic”, ARAM, 3:1&2 (1991), 211-233

[۱۵] Robert Hoyland, “Jacob of Edessa on Islam”, in After Bardisan, Studies on continuity and change in Syriac Christianity in Honour of Professor Han J.W.Drijvers, (Orientalia Lovaniensia Analecta), G.J.Reinink & A.C. Klugkist(ed.,), Belgium: Leuven, 1999

[۱۶] Arabia and the Arabs; From the Bronze age to the coming of Islam, Routledge, 2001

[۱۷] “History, fiction and authorship in the first centuries of Islam”, in Writing and representation in Medieval Islam, Julia Bray (ed,), Routlege:2006, pp.16-46

[۱۸] Tayeb El-Hibri, Reinterpreting Islamic Historiography: Harun al-Rashjd and the Narrative of the ‘Abbhsid Caliphate (1999); Michael Cooperson, Classical Arabic Biography: The Heirs of the Prophets in the Age of al-Ma’mun (2000).

[۱۹] Robert Hoyland, In God’s Path ; The Arab conquests and the creation of an Islamic Empire, Oxford university press, 2014

[۲۰] Ibid, 3-5.