بازخوانی یک سند: نامه عبدالعزیز صاحب‌جواهر به ایگناتس گلدزیهر

عبدالعزیز جواهری/جواهرالکلام (۱۲۶۹-۱۳۶۴ هـ.ش.) تاریخ‌نگار، اسلام‌شناس و ادب‌پژوه ایرانی-عراقی و از نوادگان شیخ محمدحسن نجفی «صاحب جواهر» بود. او در کنار دیگر آثار خود، بیش از هرچیز به دلیل نگارش دائره‌المعارف آثار الشیعه الامامیه (۱۳۰۷) شهرت دارد. این مجموعه سترگ در ۲۰ جزء شامل موضوعات مختلفی از جمله تاریخ و عقاید شیعه امامیه در نقاط مختلف جهان اسلام، شرح حال پادشاهان و فرمانداران و نیز زنان نامدار شیعه، تاریخ ادب شیعی از آغاز تا زمان نویسنده، فهرست کتب خطی و چاپی، و نیز آثار و ابنیه تاریخی امامیه است.

گویا مرحوم جواهری در آغاز پژوهش خود برای نگارش این اثر با دانشمندان و محققانی از سراسر جهان مکاتبه کرده است و برای دریافت اطلاعات آنها درباره موضوعات پژوهشی خود یاری جسته است. از آن جمله، نامه‌نگاری او با «ایگناتس گلدزیهر[۱]» شرق‌شناس و اسلام‌پژوه مجارستانی بوده است که به واسطه وزارت معارف و اوقاف و صنایع مستظرفه ایران ممکن شد. گلدزیهر را بنیان‌گذار اسلام‌پژوهی مدرن اروپایی می‌دانند که به‌ویژه با اثر خود به نام مطالعات اسلامی[۲] به شهرت رسید. تصویر این نامه را وب‌سایت کتابخانه فرهنگستان علوم مجارستان در کنار دیگر بایگانی‌های گلدزیهر منتشر کرده است.

عبدالعزیز جواهری پیام خود را به عربی نوشته است و ترجمه آن چنین است:

حضور علامه بزرگ

پس از عرض ستایش‌ صمیمانه، امیدوارم به لطف خود ما را در [جمع‌آوری] محتوای علمی مربوط به پروژه بزرگمان که در پیام مکتوب [ضمیمه] تشریح شده است یاری کنید و آن را به زودی یا به نجف در عراق عرب به نام ما یا به بغداد به نام دانشمند شرق‌شناس پدر «انستاس ماری الرکملی» و یا به وزارت معارف ایران در تهران ارسال کنید، و پذیرای سپاسگزاری و آرزوی دوام از سوی جمیع شیعیان باشید.

عبدالعزیز الجواهری

«بلاغ ادبی» یا پیام مکتوب جواهری شامل توضیحاتی به دو زبان فارسی و عربی درباره فهرست مطالب این مجموعه، وصف انگیزه و اهداف نویسنده از این اثر، و تقریظ‌هایی از آیت‌الله شیخ محمدتقی شیرازی و آیت‌الله شیخ الشریعه اصفهانی در تایید شخصیت و کوشش نویسنده است.

نامه‌ای که با سربرگ وزارت معارف و اوقاف و صنایع مستظرفه انشا شده است به زبان فرانسوی است و در تاریخ ۲۴ ژانویه ۱۹۲۲ ارسال شده است. نامه امضای رضاقلی هدایت «نیر الملک» وزیر معارف در کابینه سوم حسن پیرنیا را ذیل خود دارد که در آن زمان، یعنی ۴ بهمن ۱۳۰۰، هنوز چند روزی از تصدی‌اش نمی‌گذشت. ترجمه متن نامه چنین است:

جناب پروفسور گلدزیهر

شیخ عبدالعزیز جواهری‌زاده که در چند سال گذشته بخش عمده‌ای از زمان خود را به جمع‌آوری و دسته‌بندی اسناد مرتبط با تاریخ شیعه کرده است، هم‌اکنون مشغول تکمیل کتابی ارزشمند است که عنوانش آثار الشیعه الامامیه خواهد بود.

شیخ عبدالعزیز گزارشی به این وزارت‌خانه فرستاده است درباره تحقیقاتی که شما به منظور جمع‌آوری و انتشار آثار دانشمندان و بزرگان شرق، خصوصا، مسلمانان شیعه امامیه انجام داده‌اید.

وزارت معارف ایران که بر خدمات ارزنده شما به شرق‌شناسی واقف است و آثار شما در این زمینه را عمیقا قدر می‌داند، بسیار ممنون خواهد بود چنانچه لطف کنید و [مطالب موردنیاز را] در اختیار عبدالعزیز قرار دهید که به یاری لطف‌آمیز و سخاوتمندانه شما به اطلاعاتی دسترسی خواهد یافت که به تکمیل اثرش کمک خواهد کرد.

جناب پروفسور گلدزهیر لطفا پذیرای احترامات فائقه اینجانب باشید.

نیر الملک

وزیر معارف

فارغ از چشم‌انداز و رویکردهای کلی گلدزیهر در بررسی‌های اسلامی‌اش، او در رساله‌های مختلف خود به تشیع پرداخته بود که از احاطه او به آثار متکلمان و مفسران شیعه همچون سید مرتضی علم‌الهدی حکایت داشت، موضوعی که در آن دوران به ندرت به بحث‌های شرق‌شناسان اروپایی راه می‌یافت. از جمله آثار او در این زمینه رساله‌ای با عنوان «تمهیداتی در تاریخ مکتوب مجادلات شیعه و سنی[۳]» است که در ۸۶ صفحه در سال ۱۸۷۴ منتشر کرده بود.

متن کامل نامه‌نگاری عبدالعزیز جواهیر با ایگناتس گلدزیهر اینجا دسترس‌پذیر است.

[۱] Ignác Goldziher

[۲] Muhammedanische Studien

[۳]  Beiträge zur Literaturgeschichte der Śîʽâ und der sunnitischen Polemik