جابر بن حیان و جعفر الصادق روی کارت‌ تبلیغاتی شرکت لایبگ

مرکز و کتابخانه مطالعات اسلامی به زبان‌های اروپایی: یوستوس فون لیبش[۱] (۱۸۰۳-۱۸۷۳) دانشمند آلمانی بود که به دلیل ابداعاتش در حوزه شیمی ارگانیک و تولید فراورده عصاره گوشت شهرت یافته است. او در سال ۱۸۶۵ به همراه جورج کریستین گیبرت[۲] «شرکت عصاره گوشت لایبگ[۳]» را در لندن پایه گذاشت. این محصول از چنان محبوبیتی در اروپا برخوردار شد که تولید سالانه آن در اواخر دهه ۱۸۷۰ به میزان ۵۰۰ تن رسید و پایه‌گذار یک تحول در صنایع غذایی و فرهنگ آشپزی شد.

یکی از نوآوری‌های تبلیغاتی این شرکت چاپ کارت‌های کلکسیونی با طیف وسیعی از موضوعات از اقصی نقاط دنیا بود که با چاپ سنگی رنگی[۴] تکثیر می‌شد. این کارت‌ها نیز به اندازه خود محصولات این شرکت برای مخاطبان جذابیت داشت و هم‌اکنون در بسیاری از بایگانی‌ها و حراجی‌ها مواردی از کارت‌های کلکسیونی این شرکت به چشم می‌خورد.

از جمله این مجموعه کارت‌ها مجموعه «تاریخ شیمی» و «شیمی‌دانان معروف» بود که در اوایل قرن بیستم در فرانسه توزیع شد. در این مجموعه کارتی با عنوان «جابر همراه با استادش جعفر الصادق (قرن ۸)» در سال ۱۹۰۳ به چاپ رسیده است که یک پیرمرد را با لباس شرقی در کنار جوانی با جامه چینی در یک محیط آزمایشگاهی نسبتا مدرن به تصویر می‌کشد. در نگاه اول ممکن است تصور شود که شخص سپیدموی بازنماگر امام صادق است، اما در قاب دایره‌ای مجزایی که چهره پیرمرد را از روبرو تصویر کرده است، نام اروپایی جابر (Geber) درج شده است. بنابراین به نظر می‌رسد طراح با یک مبنای مخدوش تصویر یک جوان با ظاهر چینی را به امام صادق به عنوان استاد جابر بن حیان منتسب کرده است.

پشت کارت در قسمت بالا توضیحاتی درباره مزایای عصاره گوشت ارائه شده است و در کادر پایین این جملات درج شده است:

«حتی مردمان زمان‌های بسیار قدیم هم با شیمی سروکار داشتند، اگرچه به شکلی ابتدایی. در آن زمان هدف از صنعت شیمی در وهله‌ی اول یافتن فرمول ساخت طلا یا اکسیر کیمیاگری بود که، به باور رایج آن مردمان، تمام آرزوها را برآورده می‌کرد. عرب‌ها پس از لشکرکشی‌هایشان در اروپا این دانش را جدی‌تر پی گرفتند. جابر، که نام واقعی‌اش ابو عبدالله جابر بن حیان بود، شاگرد جعفر الصادق [بود]، مشهورترین شیمی‌دان زمانه‌اش بود، و دانش بسیار گسترده‌ای درباره شیمی داشت. او در نیمه دوم قرن هشتم در دانشگاه سویل تدریس می‌کرد».

توضیحات بالا نشان می‌دهد که علاوه بر تصویرسازی بصری مخدوش از سوژه‌ این کارت، اطلاعات متنی کاملا اشتباهی نیز در این باره عرضه شده است. اول اینکه تعمق دانشمندان مسلمان و عرب در علم کیمیا و شیمی ارتباطی با لشکرکشی‌ در اروپا نداشت، همچنان‌که جابر بن حیان هیچگاه سفری به مغرب اسلامی و اسپانیا نداشت. دومین نکته عجیب، ادعای تدریس جابر بن حیان در دانشگاه سویل یا اشبیلیه در اسپانیا در نیمه دوم قرن ۸ میلادی است. دانشگاهی که اکنون با نام دانشگاه سویل[۵] شهرت دارد در سال ۱۵۰۵ تاسیس شده است و ارتباطی با جابر بن حیان در قرن ۸ و یا مسلمانان ساکن اسپانیا در قرون بعدی نداشته است. احتمالا نویسنده این توضیحات جابر بن حیان را با شخصیت «جابر بن افلح اشبیلی» (ستاره‌شناس و ریاضی‌دان مسلمان، مخترع اختریاب و صاحب کتاب إصلاح المجسطی) اشتباه گرفته است که در قرن ۱۲ میلادی در اسپانیای اسلامی فعال بوده است. جابر بن افلح نیز در ادبیات اروپایی با نام Geber شهرت داشته است.

[۱] Justus Freiherr von Liebig

[۲] George Christian Giebert

[۳]  Liebig’s Extract of Meat Company

[۴] chromolithograph

[۵] University of Seville