پروژه میراث اسلامی دانشگاه هاروارد: چالش‌های دیجیتال‌سازی

مرکز و کتابخانه مطالعات اسلامی به زبان‌های اروپایی: «پروژه میراث اسلامی[۱]» یک برنامه دیجیتال‌سازی گسترده با مشارکت «برنامه مخازن باز کتابخانه دانشگاه هاروارد[۲]» و «برنامه مطالعات اسلامی پرنس الولید بن طلال[۳]» بود که از سال ۲۰۰۷ تا ۲۰۰۹ ادامه داشت. هدف این پروژه دیجتالی‌سازی و فراهم‌سازی دسترسی آزاد و آنلاین به مخطوطات و کتابهای نایاب اسلامی از بخش‌های مختلف نظام کتابخانه‌ای دانشگاه هاروارد بود. در مجموع، این پروژه بیش از ۱۵۶ هزار صفحه از ۶۴۳ عنوان، شامل ۳۰۳ مخطوط نایاب اسلامی از «کتابخانه هاتون[۴]»، بصورت دیجیتال تبدیل کرد.

استیون چاپمن[۵] مدیر این پروژه در مقاله‌ای در مجله مخطوطات اسلامی (شماره ۱، ۲۰۱۰) به تشریح دغدغه‌ها و چالش‌های آن پرداخته است که در ادامه خلاصه‌ای از آن را از نظر خواهید گذراند.

گزینش

• با عنایت به تعداد فراوان مخطوطات اسلامی که در اختیار هاروارد است، دیجیتال‌سازی تمام موارد ممکن نبود. گزینش‌گران تلاش کردند آثاری را شناسایی کنند که از جذابیت و ارزش بخصوصی برای دانشمندان برخوردار است.
• گزینش‌گران به جای اعمال معیارهای بی‌چون‌وچرا، با بررسی فقره به فقره و براساس سنجه‌هایی همچون نادر بودن، خاستگاه، تحشیه‌های مولف، ارزش هنری، موضوع، و غیره، مخطوطات و کتابها را یک به یک انتخاب کردند.
• در مجموع و براساس این فرایند بررسی، ۲۷۴ نسخه خطی از کتابخانه هاتون، و نیز نسخ خطی دیگری از کتابخانه وایدنر[۶]، کتابخانه مدرسه حقوق هاروارد، و موزه‌های هنر هاروارد انتخاب شد.
• مخطوطات برگزیده طیف وسیعی از مناطق، زبان‌ها، موضوعات، ژانرها و بازه‌های زمانی (از قرن ۱۰ م. تا قرن ۲۰ م.) را در بر می‌گیرد.
• ۵۸ نقشه نادر هم از خزانه نقشه‌های هاروارد برگزیده شد.

فهرست ‌نویسی

• فهرست‌نویسان اسناد منبع‌شناختی کامل برای هر مورد دیجیتالی‌شده ایجاد کردند تا جستجو در سطح فقره در فهرست آنلاین هاروارد امکان‌پذیر باشد.
• این کار مستلزم تسلط به زبان‌های و خط‌های مختلفی بود که در سراسر مخطوطات به چشم می‌خورد.
• این فهرست‌نویسی مشخصا دسترسی به مخطوطات اسلامی مرتبط را که برای دیجیتال‌سازی انتخاب نشده بودند تسهیل کرد. هم‌اکنون بیش از ۳۳۰ عنوان بطور آنلاین قابل جستجو است.
• مخطوطات اسماعیلی براساس یک فهرست چاپی از پیش موجود که پروفسور آسانی تهیه کرده بود و آن هم دیجیتالی شده بود فهرست شدند.
• فهرست‌نویسی شامل مقابله شد تا ترتیب صحیح صفحات و فراداده‌ها برای پشتیبانی از سازمان‌دهی‌های بعدی اشیای دیجیتال تایید شود.

مرمت

• تمام نسخه‌های خطی پیش از دیجیتال شدن از نقطه‌نظر مرمت بررسی شدند.
• مشخص شد که ۵۹.۵٪ (۱۵۳ فقره) نیازمند رسیدگی است تا برای جابجایی ایمن و تصویربرداری کامل پایداری بیابد.
• برای تولید نسخه‌های دیجیتالی بدون لطمه دیدن نسخه‌های اصلی، فرایندهای مرمت ضرورت داشت.
• مواد شکننده، کاغذ صیقل‌خورده و نازک، و جلدهای ظریف مستلزم پایدارسازی قبل از تصویربرداری دیجیتال بود.
• این پروژه از حضور مرمت‌گران بهره برد تا هم‌گام با زمان‌بندی تولید نسخه‌های دیجیتال کار رسیدگی به موارد انجام شود.

تصویربرداری

• نسخه‌های خطی بصورت تمام رنگی و با مقیاس ۱:۱ تصویربرداری شدند تا امکان مشاهده آنلاین و چاپ موارد کاربردی فراهم شود.
• پس از محک زدن، نمایه JP2 (JPEG 2000) برای ضبط تصاویر اصلی و تصاویر قابل ارائه انتخاب شد تا هزینه‌های ذخیره‌سازی کاهش یابد.
• اشیای دیجیتالی کامل با استفاده از قالب METS XML ساختاردهی شدند و از طریق «سرویس ارائه صفحات هاروارد[۷]» عرضه شدند.
• مشخصات فنی تصویربرداری براساس ایجاد توازن بین نیازهای علمی، کارآمدی در تولید، و الزامات نگهداری دیجیتال بود.

زیرساخت

• نظام‌های محلی مثل Alpeh، HOLLIS، DRS، NRS، و PDS برای فهرست‌نویسی، ذخیره در مخزن، عنوان‌بندی پایا، و عرضه آنلاین بکار گرفته شد.
• با اجرای برخی امور ارتقایی، امکان استفاده از فراداده‌های نقل‌قول چند-الفبایی در این نظام‌ها فراهم شد.
• مدیریت همزمان تولید محتوا و توسعه نظام‌های ثبت محتوا باعث ایجاد چالش‌هایی در حرکت مطابق زمان‌بندی شد.

یافته‌های اصلی

• فهرست‌نویسان متخصص، ملاحظات مرمت‌گری، و سرویس‌های دیجیتال‌سازی سراسری برای گردش‌کارهای تولیدی کارآمد ضرورت داشت.
• چالش‌های اصلی این پروژه عبارت بود است استخدام کارمندان مطلوب، ظرفیت تصویربرداری محدود، و انجام همزمان امور محتوا و نظام‌های ثبت محتوا.
• این پروژه نشان داد که چگونه می‌توان همزمان با حفظ استانداردهای علمی فرایند دیجیتال‌سازی مجموعه‌های ویژه را گسترش داد.

برآیند

• بیش از ۱۵۶ هزار صفحه از مخطوطات اسلامی هم‌اکنون بطور رایگان و آنلاین در دسترس دانشمندان سراسر جهان است.
• این مجموعه‌های دیجیتال هم‌اکنون فعالانه در دوره‌های آموزشی دانشگاه هاروارد و دیگر موسسات استفاده می‌شود.
• این مجموعه‌ها امکان تحقیقات جدید درباره تراث اسلامی که پیش از این در دسترس نبود فراهم کرده است.

تصویری از نسخه خطی MS Harvard, Houghton Library, Arab 342, f. 1v که در سرویس ارائه صفحات هاروارد به آدرس <http://pds.lib.harvard.edu/pds/view/11772623?n=6&imagesize=1200&jp2Res=.25‌> قابل مشاهده است. این یک ارائه HTML از یک نسخه خطی قابل مرور و قابل ارجاع – اما نه قابل جستجو بطور تمام متن – است که براساس یک فایل METS XML (استاندارد انتقال رمزگذاری فراداده) و «صفحات تصویری» JP2 در سرویس مخزن دیجیتال هاروارد ساختار یافته است. به توضیحات دو-سویه «فراداده ارجاع‌دهی» حرف‌گردانی‌شده و عربی در بالای صفحه توجه کنید. این عنصر ارجاعی بازنماگر داده‌های موجود در رکورد منبع‌شناختی این فقره است.

[۱] Islamic Heritage Project (IHP)

[۲] Harvard University Library Open Collections Program

[۳] Prince Alwaleed Bin Talal Islamic Studies Program

[۴] Houghton Library

[۵] Stephen Chapman

[۶] Widener Library

[۷] Harvard’s Page Delivery Service