کتاب بقره

مرکز و کتابخانه مطالعات اسلامی به زبان‌های اروپایی: نسخه خطی شماره ۶۸ در مخزن مخطوطات عربی کتابخانه ایالتی و دانشگاه هامبورگ حاوی متنی نادر از سوره بقره است که بر روی پاپیروس ثبت شده است و قدیمی‌ترین مورد موجود از این قبیل است. متیو تیلر، نعیم وانتیگم، و کلودیا کولینی در یادداشتی به معرفی این نسخه خطی پرداخته‌اند که ترجمه آن به حضور مخاطبان محترم ارائه می‌شود. گفتنی است تحقیقات کامل این سه نفر درباره این نسخه اخیرا در قالب یک کتاب از سوی انتشارات بریل به چاپ رسیده است.

P. Hamb. Arab. 68 در ربع اول قرن بیستم در مصر کشف شد و به کتابخانه ایالتی و دانشگاهی هامبورگ منتقل شد، و آنجا تا حدود یک قرن بعد شناسایی نشد. این نسخه بلندترین متن باقیمانده قرآن روی پاپیروس است که تاکنون کشف شده است، زیرا اکثر مصاحف قرآنی اولیه بر روی پوست نوشته شده‌اند. بر اساس گفته‌ها احتمالاً در اواخر قرن هفتم یا اوایل قرن هشتم میلادی در الفسطاط، پایتخت مصر، نسخه‌برداری شده و سپس به مصر علیا منتقل شده است. این جزوه شامل هفت برگ دوطرفی یا ۲۸ صفحه است و تقریباً تمام سوره دوم قرآن («بقره») را شامل می‌شود. P. Hamb. Arab. 68 هم مثل بسیاری مصاحف قرآنی نخستین به یک خط باستانی به نام حجازی نگاشته شده است، که بارزترین ویژگی‌اش ظاهر نحیف و مایل بسیاری حروف، و شکل حرف قاف در انتهای کلمات است که دم پایانی آن شبیه حرف «S» به نظر می‌رسد. این نسخه خطی هم مثل دیگر مصاحف قرآنی اولیه اغلب از یک رسم ناقص پیروی می‌کند، بسیاری مصوت‌های کشیده را که در رسم امروزی الزامی است از قلم انداخته است. برای تمایزگذاری بین هم‌نویسه‌ها از بعضی نقطه‌های آوانما استفاده شده است (مثل حرفی که بسته به آوانگاری سه آوای مختلف دارد: ب /b/، ت /t/، یا ث /th/). مثل دیگر مخطوطات حجازی، علایم تفکیک بین آیات اضافه شده است. از نقطه‌هایی که به صورت دایره‌های متحدالمرکز شکل گرفته‌اند برای جداسازی هر ده آیه استفاده شده است. علاوه بر نشانگرهای ده‌گانه، مجموعه‌ای از هاشورهای کوتاه که به شکل مستطیلی در ستون‌ها جای گرفته است، برخی آیات مجزا را جدا کرده است. متن سوره با دو نوار شیرازه تزیینی به پایان می‌رسد (تصویر ۱)، و به دنبال آن متن کوتاهی آمده است که احتمالا یک دعای پایانی است و به قرآن تعلق ندارد.

این نسخه خطی با یک جوهر مبتنی بر کربن نوشته شده است که معمولا در مصر و خصوصا در محیط‌های دادگاهی و دیوانی کاربرد داشته است. ما با استفاده از فلورسانس اشعه ایکس (XRF) اثراتی از فلز مس را در مرکب اصلی و نقاط آوانگاشتی تشخیص دادیم (تصویر ۲)، که احتمالا به دلیل وجود فلز در آب یا جذب آن از یک جوهردان مسی یا برنزی بوده است. هیچگونه ناخالصی در تزئینات و با قطعیت کمتر در نشانگرهای آیات مشاهده نشد، که نشان می‌دهد این بخشها با جوهر متفاوتی ثبت شده است.

این برگه‌ها به صورت اریب به هم دوخته شده است، همانطور که از مجموعه سوراخ‌های دوخت دوگانه‌ای که هنوز در سمت راست و چپ خط تا مشخص است می‌توان استنباط کرد. این شواهد و دیگر شواهد نسخه‌شناختی حکایت از آن دارد که Hamb. Arab. 68 یک جزوه مستقل بوده است که فقط شامل سوره بقره بوده است (تصویر ۳). توجه بیشتر به این مطلب ضروری است زیرا چندین نمونه از منابع اسلامی و مسیحی از عصر آغازین اسلام (از جمله کتاب یوحنای دمشقی درباره بدعت‌ها) ادعا داشته‌اند که مسلمانان در اصل چندین کتاب مقدس داشته‌اند، از جمله یک «نوشتار گاو». دامنه بحث‌های فقهی سوره بقره شاید توجیه‌گر انتشار مستقل آن بوده است که نقش یک کتاب راهنما را برای اجتماع نوپای مسلمانان داشته است.

در این سوره اثر ۳۷ دگرنوشت به چشم می‌خورد که اکثرشان تاثیری بر معنای کلی متن ندارند. در چند مورد، نسخه‌نویس خطاهای خود را تصحیح کرده است. با مقایسه متن این سوره با نسخه عثمانی قرآن که اکنون متن مرجع رسمی است، چهار از قلم افتادگی مهم مشاهده می‌شود که برجسته‌ترین آن مربوط به آیه ۲۱۹ مصحف عثمانی است:

آنها از تو می‌پرسند درباره شراب و قمار. بگو: «در آن دو، گناهى بزرگ، و سودهایى براى انسان‌هاست، و[لى‌] گناهشان از سودشان بزرگتر است.» و از تو مى‌پرسند: «چه چیزى انفاق کنند؟» بگو: «مازاد [بر نیازمندى خود] را.» این گونه، خداوند آیات [خود را] براى شما روشن مى‌گرداند، باشد که بیندیشید.

اما P. Hamb. Arab. 68 بخش میانی (ایتالیک) این آیه را از قلم انداخته است. حتی اگر صرفا خطای کاتب بوده است، نشان می‌دهد برخی مسلمانان نسخه‌ای از قرآن را استفاده می‌کردند که آیه اصلی تحریم شراب و قمار را نداشته است.

به نظر می‌رسد به دلیل تعداد بالای اختلافات و محذوفات، این نسخه خطی به سرعت دور انداخته شده است و نابود شده است، و احتمالا بدین منظور به دو نیم پاره شده است.