درباره دریافت کلام إباضی نخستین: تفسیری بر «کتاب التوحید» عبدالله بن یزید الفزاری

عبدالله بن یزید الفزاری (قرن دوم/هشتم) یکی از الهی‌دانان برجسته در عصر نخستین اسلام بود. آثار او هنوز از جمله موثق‌ترین و دسترس‌پذیرترین آثار برای دانشمندان به شمار می‌رود و این کتاب یک الحاقیه جدید و مهم بر متون الفزاری است که پیش‌تر منتشر شده بودند. کتاب حاضر مبتنی بر بحثی درباره تعالیم الفزاری در کتاب التوحید است که در واقع تفسیری بر اثر گمشده او توسط یک الهی‌دانان اباضی گمنام از آفریقای جنوبی است و بدیل دلیل منحصربه‌فرد است که از معدود آثار شناخته‌شده‌ای است که عقاید إباضیان نخستین را شرح می‌دهد.

الحاق این متن به مکتوبات قبلا یافته‌شده‌ی الفزاری اطلاعات جدیدی درباره آرای کلامی إباضیان نخستین عرضه می‌کند؛ با این حال، نکته مهم‌تر این است که به ما امکان می‌دهد توسعه واژگانی که آنها بکار می‌بردند ردیابی کنیم و بفهمیم که چگونه و چرا این واژگان تغییر کردند، و نیز ابعاد فکری مباحثات کلام اسلامی در طول قرن دوم/هشتم را درک کنیم. این تحقیق به خوبی ثابت می‌کند که آرای این مکتب کلامی إباضی از نسلی به نسل دیگر در میان إباضیان شرقی در عمان، یمن و حذرموت و نیز إباضیان غربی در آفریقای شمالی ثابت مانده است. بنابر این کتاب، این فرض سابق که آراء الفزاری را از میانه قرن ۵/۱۱ رو به افول تلقی می‌کرد رد می‌کند، زیرا شواهد نشان می‌دهد که دقیقا خلاف این فرض اتفاق افتاده است. در واقع، این تحقیق نشان می‌دهد که إباضیان عمان و شمال آفریقا در قرن بیستم همچنان دنباله‌رو تعالیم کلامی او بوده‌اند.