زائری مسیحی به عراق در سده های میانه: مواجهۀ ریکالدو دومنته کروچه با اسلام

در قرن هفتم هجری / سیزدهم میلادی، کشیشی ایتالیایی تبار و دومینیکن به نام ریکالدو دومنته کروچه برای سفر به سرزمین های مقدس راهی شرق شد، به مدت دوازده سال در بغداد اقامت داشت، به فراگیری زبان عربی پرداخت و در مدت مذکور از بیت المقدس، آناتولی دیدار کرد و حتی سفری به تبریز داشته که احتمالا هدف او دیدار از جوامع مسیحی نشین بوده است. ریکالدو که اهدافی تبشیری و جدلی داشت، بعدها اثری علیه اسلام نیز نگاشته که موضوع مطالعه و تحقیق بوده است. از میان محققان غربی جدید، هارتموت بوبتسین نیز در تحقیقات خود مباحثی در خصوص او  آورده است. در این میان سفرنامۀ او که حتی به عنوان منبعی برای مطالعات تاریخ سده های میانه می تواند مورد استفاده قرار گیرد، علیرغم آنکه منتشر نیز شده، چندان محل مطالعه نبوده است.

به تازگی خانم ریتا گئورک تارتکویچ رسالۀ دکتری خود در خصوص سفرنامۀ او را با عنوان زائری مسیحی به عراق سده های میانه: مواجه ریکالدو دومنته کروچه با اسلام منتشر کرده است. اثر وی در شش فصل به علاوه مقدمه و موخره ای سامان یافته است. سفرنامۀ ریکالدو همچنین نوع رویکرد دنیای مسیحیت در قرن هفتم هجری به عالم اسلام و تلاش برای قرائتی مسیحی از اسلام را نشان می دهد.

در فصل اول مطالب موجود دربارۀ شرح حال و زندگی ریکالدو مورد بحث و کنکاش قرار گرفته است. فضای حاصل از فعالیت های دومینکن ها و موج جریان تبشیری حاصل از آن که ریکالدو به آن پیوسته بود، باعث شد تا وی در ۱۲۸۸ میلادی سفری به بغداد داشته باشد و او در ۱۳۰۰ یا ۱۳۰۱ از سفر خود بازگشت.

در فصل دوم، فراسوی جدل، ریشه ها و زمینه های گفتگوی اسلام و مسیحیت در سده های میانه مورد بحث قرار گرفته است. فصل مفصل سوم با عنوان، کتابهای مسلمان در باب عقاید، به بحث از مطالبی می پردازد که ریکالدو در سفرنامۀ خود در خصوص عقاید و اعتقادات مسلمانان ارایه کرده است. اهمیت این بخش از مطالب آمده در این است که ریکالدو به دلیل اقامت در بغداد و فراگیری زبان عربی، می توانسته اطلاعات و مطالبی دست اول از عقاید و مناسک اسلامی ارایه کند، مطلبی که خود او نیز بر آن تاکید داشته و از آشنایی خود با زبان عربی نیز سخن گفته است.

فصل چهارم با عنوان کمی شگفت، «من آن را به عربی خوانده ام»، به بحث از دیدگاه و مطالبی می پردازد که ریکالدو در خصوص قرآن آورده است. همانگونه که بوبتسین نیز پیشتر در مقاله ای نشان داده است، ریکالدو علیرغم آنکه با زبان عربی آشنا بوده و مدت نسبتا طولانی در بغداد اقامت داشته، با این حال در نقل قولهای خود از قرآن متاثر از ترجمه لاتینی رابرت کتونی بوده و از همین ره نیز خطاهای در کار او رخنه کرده است که ظاهرا بخشی از این کاستی ها، به دلیل نوع رویکرد دینی او و زمینه های ذهنی خطا فهم او دارد.

فصل بعدی، چند و چون تاریخ نجات انگاری، سقوط عکا در ۱۲۹۱ و تأملات ریکالدو در خصوص آن و رهیافت وی به عنوان یک مسیحی از منظر تاریخ نجات را مورد بررسی قرار داده است. ریکالدو به عنوان یک مسیحی و معتقد به حقانیت دین خود، در شگفت از آن بوده که چگونه لطف خداوند از همکیشان مسیحی او برگشته و عکا، کلید راهیابی به سرزمین های مقدس بار دیگر به دست مسلمانان افتاده است.

فصل آخر رهیافت مجادله ای و جدل گرانه ریکالدو در خصوص اسلام را مورد بحث قرار می دهد. تحقیق حاضر از حیث آنکه برای خوانندگان نا آشنا به زبان لاتینی که امکان استفاده از اصل سفرنامۀ ریکالدو را ندارند، اثری است همچنین مهم و برای علاقه مندان به تاریخ اسلام عصر مغول و دوران تسلط مغولان بر بغداد یعنی روزگار اقامت ریکالدو در بغداد، پژوهی است مهم و در خور تأمل.

محمدکاظم رحمتی