فراخوان مقالات: کنفرانس «نصف جهان آن‌طرف‌تر: بده‌بستان‌های فرهنگی بین اصفهان و اروپای سفلی در اوایل دوران مدرن»

انجمن «مورخان هنر هلندی[۱]» در نظر دارد در روزهای ۱۰ تا ۱۳ ژوئیه ۲۰۲۴ کنفرانسی را با عنوان «نصف جهان آن‌طرف‌تر: بده‌بستان‌های فرهنگی بین اصفهان و اروپای سفلی در اوایل دوران مدرن» در کمبریج، انگلستان برگزار کند.

در توضیحات این فراخوان آمده است:

سال ۱۵۹۷ که شاه عباس اول اصفهان را پایتخت شاهنشاهی خود کرد، آرزو داشت ایران صفوی را مرکز اقتصاد جهانی کند، و به همین سودا بود که «میدان نقش جهان» را با بازارچه سلطنتی‌اش در سمت شمالی احداث کرد. این شاهکار برنامه‌ریزی شهری را یک مسافر انگلیسی به عنوان «گسترده‌ترین، خوشایندترین و خوش‌بوترین بازار جهان» ستود و خاطرنشان کرد که بازار نقش جهان «شش برابر» میدان‌های مشابه در پاریس یا لندن است.

قرن هفدهم عصر طلایی دیپلماسی اروپایی-صفوی بود، که روابط این دو خطه را از مرزهای سیاسی و دینی یک قاره جنگ‌زده فراتر برد. در برابر دشمن مشترکشان که ترکان عثمانی بودند، سفیران ایرانی فعالانه به دنبال جلب حمایت نظامی قدرت‌های کاتولیک بودند و حمایت‌جویی از آن سو نیز جریان داشت. در همین زمان، مبلغان کاتولیک و از جمله ژزوئیت‌ها اجازه اقامت در اصفهان دشاتند. روابط خصلت بازرگانی نیز داشت. بین سالهای ۱۶۱۷ و ۱۶۶۵، هلندی‌ها، انگلیسی‌ها، فرانسوی‌ها و پرتغالی‌ها همگی قراردادهای تجاری با شاهان صفوی امضا کردند، و ایران را در مخاطرات استعماری اروپایی درگیر کردند و معنای جدیدی به ضرب‌المثل «اصفهان، نصف جهان» بخشیدند.

شیفتگی اروپا نسبت به ایران موضوعات نمایشگاه‌هایی هم بوده است، که آخرین مورد نمایشگان «شرق از نگاه رامبرانت[۲]» (۲۰۲۰-۲۰۲۱) بود. این پنل تلاش می‌کند تبادلات فرهنگی بین کشورهای اروپایی سفلی[۳] (بلژیک، هلند، لوکزمبورگ) با اصفهان را از هر دو سو بررسی کند. آثار هنری هلندی به‌عنوان هدایای دیپلماتیک به صفویان اهدا می‌شد، ولی از طریق تجارت و میسیون‌های جهانی کاتولیک نیز گراورها و کتاب‌های مصور به بازارهای اصفهان راه پیدا می‌کردند. بازرگانان ارمنی از واسطه‌های اصلی بودند و پرتره‌های پادشاهان وقت اروپا را که در دربار صفویه بسیار ارجمند بود وارد می‌کردند. ارمنی‌های ایرانی که پایگاه‌هایی در آمستردام، لیورونو و رم و نیز جلفای نو داشتند، چگونه در اروپای سفلی در اوایل دوران مدرن حضور فرهنگی می‌یافتند؟

در قرن هفدهم و در قالب تجارت و تبلیغ دینی، حداقل یازدهم هنرمند هلندی به ایران سفر کردند. «یان لوکاس فان هاسلت[۴]» نقاش اصلی شاه عباس اول شد و کاخ سلطنتی اشرف را تزئین کرد، و شاه عباس دوم از «هندریک بالدوین فان لوکهورست[۵]» درس نقاشی می‌گرفت. معروف است که شاه عباس دوم «فیلیپس آنل[۶]» را از محکومیت قضایی به دست «کمپانی هند-شرقی هلند[۷]» نجات داد و او را در ازای پرداخت سالانه ۴ هزار گیلدر هلندی به منصب هنرمند دربار گماشت و هنگام عزیمت به او ردای افتخار تقدیم کرد. مواجهه با هنر هلندی به یک سبک جدید و «ترکیبی» نقاشی انجامید که به «فرنگی سازی» معروف شد و باعث شد مینیاتوریست‌های ایرانی تکنیک‌ها و شمایل‌نگاری‌های اروپایی را اقتباس کنند.

به تعبیر باربارا فوکس[۸]، ماجرای اصفهان در قرن هفدهم «شباهت‌های نامتعارف و میراث‌های مشترک را برجسته می‌سازد و بدین ترتیب روایت‌های تمایز ملی را به چالش می‌کشد». همین نکته درباره اروپای کاتولیک نیز صدق می‌کند. در شهر آنور بلژیک، روبنز[۹] تصویر «نیکولا دو رسپین[۱۰]» را که اهل بازرگانی با خاورزمین بود بر یک فرش ایرانی قلبی-شکل نقاشی کرد. همین هنرمند مجموعه‌ای از مینیاتورهای ایرانی را کپی کرد و لباس‌ها را با جزئیات تفسیر کرد. «ون دایک[۱۱]» نیز تصویر «رابرت شرلی[۱۲]» سفیر انگلیسی شاه عباس اول را در پرتره‌های جفتی به همراه «ترزیا سمپسونیا[۱۳]» همسر چرکس‌تبارش نقاشی کرد. پوشش معمولا مجلل این دو نفر باعث می‌شد بتوانند در کنار شکل‌دهی به ائتلاف‌های نظامی معاملات ابریشم نیز ترتیب دهند. واقعا هویت فرهنگی در این عصر تا چه حد سیال بود؟

متقاضیان شرکت در این کنفرانس باید چکیده پیشنهادی خود را (۵۰۰ کلمه) با ذکر اهداف مقاله‌شان به همراه رزومه (یک صفحه) تا ۲۹ سپتامبر ۲۰۲۹ به آدرس adam.sammut@york.ac.uk ارسال کنند.

[۱] HNA

[۲] Rembrandt’s Orient

[۳] Low Countries

[۴] Jan Lucasz. van Hasselt

[۵]  Hendrick Boudewijn van Lockhorst

[۶] Philips Angel

[۷] Vereenigde Oostindische Compagnie

[۸] Barbara Fuchs

[۹] Rubens

[۱۰] Nicolas de Respaigne

[۱۱] Van Dyck

[۱۲] Robert Shirley

[۱۳] Terezia Sampsonia